... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Zarówno selekcja, jak konstrukcja dokonywane są wedle określonych zasad poznawczych, 55 ideowych i artystycznych, które wynikają z postawy światopoglądowej pisarza, z jego stosunku do życia i do zadań literatury. Obraz literacki rozpatrywany od strony jego związków z rzeczywistością ma zawsze charakter interpretacyjny i wartościujący. Pisarz może wobec ukazywanych zjawisk zajmować stanowisko krytyczne bądź aprobujące, może także tworzyć sugestię postawy obiektywi-stycznej. Stosunek pisarza do świata przedstawionego wyraża się nie tylko w tych elementach, które są w obrazie zaprezentowane, ale również w fakcie pominięcia czy zlekceważenia pewnych elementów. Dążność do wartościowania i oceny z określonych pozycji kulturalnych, społecznych i światopoglądowych zbliża literaturę do ideologii, a różni ją od nauki, która zmierza do precyzyjnego i obiektywnego opisu rzeczywistości. Utwór literacki jest zawsze świadectwem aktywnej postawy twórcy wobec poznawanego świata. Można wprawdzie powiedzieć, że czynny stosunek do badanej rzeczywistości występuje również w nauce, która posługując się pewnymi kategoriami i narzędziami poznawczymi, w swoisty sposób „preparuje" przedmiot badania, zajmuje się „typami idealnymi" zjawisk, a nie samymi zjawiskami itd., jednakże wszystkie te zabiegi w konsekwencji prowadzą do opisania przedmiotów rzeczywistych i zachodzących między nimi stosunków. Natomiast utwór literacki kształtuje wyobrażeniowy ekwiwalent poznawanej rzeczywistości zewnętrznej lub psychicznej, tworzy układ zastępczy, który jest fikcją literacką, porządkiem złożonym z elementów rzeczywistych, lecz wedle nowej hierarchii, światem „zmyślonym". Dichtung und Wahrheit, zmyślenie i prawda — to dwa ściśle złączone ze sobą przekroje obrazu literackiego. Drugi odpowiada elementom świata przedstawionego, jego budulcowi, pierwszy — konstrukcji tego budulca. Rzadko, i to niemal wyłącznie w gatunkach granicznych, takich jak reportaż czy biografia zbeletryzowana, utwór literacki przedstawia całkowicie autentycznych bohaterów, konkretne fakty i zdarzenia, zachodzące w określonym — z życiowego punktu widzenia — miejscu i czasie. Zresztą nawet reportaż, biografia literacka czy tzw. powieść ^ z kluczem (roman a clef)też powstają w wyniku selekcji całej masy faktów u i zdarzeń, dokonywanej przez pisarza zgodnie z jakimś jego porządkują- rr cym zamierzeniem twórczym, a więc i tu elementy fikcyjne odgrywają • rolę, choć mniejszą niż gdzie indziej. Fikcyjny świat przedstawiony utworu literackiego jest konstrukcją przetwarzającą materiał empirycz- 56 nych obserwacji, przekształcającą realne ustosunkowania między zjawiskami interesującymi pisarza. Stopień tego przetworzenia może być bardzo różny i zależy od tendencji rozmaitych kierunków literackich i poetyk. Naturalizm (albo weryzm, bo i tego terminu można użyć) zmierzał do stwarzania daleko idących pozorów autentyczności świata fikcyjnego. Inny charakter miały dążenia realizmu. Pisarze realiści usiłowali budować w swoich powieściach taki świat fikcyjny, który zachowując podstawowe cechy i stosunki właściwe rzeczywistości praktycznej, a więc naturalne związki przyczynowe, czasowe, przestrzenne itd., byłby równocześnie podporządkowany swoistym prawom artystycznego uogólnienia i zachowywał równowagę „prawdy" i „zmyślenia". Jeszcze inne tendencje reprezentują tacy pisarze, jak np. Franz Kafka (autor Procesu i Zamku) czy Bruno Schulz (autor Sklepów cynamonowych i Sanatorium pod klepsydrą), którzy z elementów potraktowanych realistycznie budują w świecie przedstawionym zupełnie nowe układy, konstruują jak gdyby nową rzeczywistość. Można powiedzieć, że fikcja ta ma charakter kreacyjny1, przy czym każdorazowo jest on następstwem pewnej określonej postawy filozoficznej i artystycznej. Jeszcze inaczej wygląda to w utworach fantastycznych, np. w baśni gdzie w świecie fikcyjnym zostają zburzone rzeczywiste zależności, takie jak realny stosunek przyczynowo-skutkowy, jak następstwo czasowe, gdzie ulega całkowitemu zawieszeniu zasada prawdopodobieństwa, zarówno w zakresie możliwości pojawiania się takich czy innych stanów rzeczy lub zdarzeń, jak też sposobu ich wiązania i szeregowania. Porządek fikcji literackiej stanowi w każdych okolicznościach wypadkową trzech — niekiedy wzajem skłóconych — typów reguł konstrukcyjnych: 1) zasady prawdy lub prawdopodobieństwa (lub: nieprawdy i nieprawdopodobieństwa), odpowiadającej mniej lub bardziej doświadczeniom poznawczym czytelników, tym doświadczeniom, które pisarz musi brać w rachubę, jeśli chce nawiązać efektywny dialog z odbiorcą; 2) reguł wynikających z przyjętej przez autora koncepcji światopoglądowej (filozoficznej, etycznej, historiozoficznej itp.), która narzuca określoną metodę porządkowania świata przedstawionego; 1 Termin ten, mający zabarwienie nieco metaforyczne, stosowany jest przez wielu krytyków i teoretyków literatury. 57 wynikających także z osobliwych właściwości wyobraźni twórczej pisarza, pozwalającej mu zestawiać i kombinować elementy rzeczywistości w sposób nieprzewidywalny w zestawieniu ze społecznie utartymi schematami poznawczymi; 3) konwencjonalnych norm budowy świata przedstawionego utrwalonych w tradycji literackiej i odmiennych w poszczególnych rodzajach i gatunkach literackich (innych — przykładowo — w powieści, innych w komedii, a innych w elegii). Nie jest rzeczą właściwą popadać w skrajności i twierdzić, że świat przedstawiony utworu literackiego pozwala się w całości weryfikować przez zestawienie go ze znanym skądinąd wycinkiem rzeczywistości, lub odwrotnie: że świat ten w ogóle nie podlega żadnej tego rodzaju weryfikacji. Fikcja literacka jest układem wielopoziomowym, który pewnymi swoimi elementami przybliża się ku rzeczywistości, innymi — oddala się od niej. Każdy z poziomów w innym stopniu podlega weryfikacji. Na przykład opisy obyczajowych lub krajobrazowych realiów w prozie realistycznej mogą niemal w zupełności podlegać kryterium „prawdziwości", w jego klasycznej, arystotelesowskiej formie. W znacznie mniejszym stopniu kryterium to obowiązuje przy rozpatrywaniu takich np. konstrukcji jak jedność charakterologiczna postaci literackiej, a w jeszcze mniejszym — gdy wchodzi w grę np. fragment fabuły rozgrywającej się we śnie lub w marzeniu bohatera. C. Funkcja estetyczno-wychowawcza utworu literackiego a. Ścisły związek funkcji estetyczno-poznawczej i estetyczno-wy-chowawczej Dzieło literatury pięknej, stwarzając pewien obraz rzeczywistości, jest równocześnie narzędziem przekształcania estetycznej i ideowej świadomości czytelników. Tak rozumianej funkcji wychowawczej literatury nie należy odłączać od jej funkcji poznawczej, a tym bardziej — tych dwóch funkcji sobie przeciwstawiać