... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
byt dzieckiem wojny i rewolucji. W Europie pojawił się w końcu XVIII w., gdy rządy wydając pieniądze na wojny wypełniały deficyt budżetowy emisją biletów skarbowych. W czasie rewolucji francuskiej drukowano olbrzymie ilości pieniądza papierowego (ponoć w czasie rewolucji praczka paryska, odnosząc czystą bieliznę w koszu, mogła swym wynagrodzeniem w papierowych frankach tenże kosz zapełnić), póki Napoleon w 1801 r. nie wprowadził pieniądza kruszcowego. Podobnego eksperymentu dokonano w Polsce w czasie insurekcji kościuszkowskiej. W Rosji w XIX w. siła nabywcza rubla asygnacyjnego wynikała z tego, że według oficjalnego kursu rubla srebrnego przyjmowały go urzędy skarbowe przy wpłatach podatków czy urzędy celne w postaci ceł. W czasie wojen napoleońskich l rubel asygnacyjny wart byt 0,18 rubla w srebrze. U schyłku XIX i na początku XX w. centrum światowych rozliczeń pieniężnych i kredytowych było londyńskie city, a wraz z dominacją Anglii rolę pieniądza światowego pełnił funt szterling. Był on oparty na złocie, ale nigdy nie występował w postaci monety, tylko jednofuntowego banknotu. Stanowił jednostkę obrachunkową składającą się z 20 szylingów i 240 pensów. Większą jednostką pieniężną w postaci monetarnej była złota gwinea o wartości 21 szylingów. Warto tu dodać, że wyrównywanie należności za pomocą szylingów i pensów ograniczone było prawnie do wysokości 2 funtów. W obrocie międzynarodowym szylingi (podobnie jak pieniądze zdawkowe innych krajów) nie były brane pod uwagę, można było się więc nimi posługiwać tylko w obrocie wewnętrznym. Na ziemiach polskich obowiązywały systemy pieniężne państw zaborczych. W zaborze rosyjskim do 1898 r. obiegały ruble srebrne w postaci monet i banknotów emitowanych przez Bank Państwa. Rubel dzielił się na 100 kopiejek mających charakter pieniądza zdawkowego. Skarb państwa emitował rubel asygnacyjny, którego przyjmowanie nie było obowiązkowe i którego siła nabywcza była o 20-40% niższa od rubla srebrnego. Posługiwano się nim przy regulacji zobowiązań wobec skarbu państwa i wtedy miał wartość l rubla srebrnego. Do 1877 r. można nim było opłacać też cła. W 1877 r. wprowadzono obowiązek uiszczania opłat celnych w rublu srebrnym, co podniosło cła wwozowe o 50% i stało się barierą importową. W 1898 r. Rosja przeszła na monome-talizm złoty. Najmniejszą monetą złotą była pięciorublówka (dzisiaj zwana świnką). Jeden rubel zawierał 0,774 g złota. Bank Państwa zobowiązany był do wymiany banknotów papierowych na monety złote na każde żądanie. W Austrii w 1892 r. w miejsce srebrnego guldena wprowadzono złotą koronę w związku z przejściem na monometalizm złoty. Miała ona wartość 0,288 grama złota (złote były tylko 10- i 20-koronówki) i składała się ze 100 halerzy. W obiegu pozostawiono różne monety zdawkowe bite w XIX w. w Austrii i na Węgrzech. Bank emisyjny nie miał obowiązku wymiany banknotów na złote monety. W Niemczech w 1871 r. we wszystkich krajach Rzeszy ujednolicono system pieniężny wprowadzając walutę złotą - markę. Zastąpiła ona dawnego srebrnego talara. Mar- 20 F. Braudel, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek, jw., s. 366. 206 Kapitalizm na ziemiach polskich ka składała się ze 100 fenigów. Najniższą złotą monetą była złota korona równa 10 markom. Jedna marka miaia parytet 0,358 g złota. W przededniu I wojny światowej relacje parytetowe były następujące: 100 rubli rosyjskich równało się 216 markom niemieckim i 269 koronom austriackim. Niemniej, wobec obiegu monet o różnej próbie złota relacje kursowe mogły odbiegać od paryte-towych. 6.7.2 Kredyt Instytucje kredytowe w drugiej połowie XIX w. z punktu widzenia sposobów zdobywania funduszy podzielić można na: • banki biletowe, • banki depozytowe (akcyjne, domy bankowe i kantory wymiany, banki publiczne, kasy oszczędności, spółdzielnie kredytowe), • zakłady emitujące listy zastawne i obligacje. Z punktu widzenia celów działalności dzieliły się one na instytucje kierujące się: • maksymalizacją zysku, • ogólnym interesem publicznym, • zaspokajaniem potrzeb kredytowych swoich członków1. Banki akcyjne. Nowym typem instytucji kredytowych w drugiej połowie XIX w. były banki akcyjne. Pierwszym bankiem akcyjnym we Francji był Credit Mobilier prowadzony przez braci Isaaca i Emila Perier. Bank zdobywał kapitały przez kolejne emisje akcji o niskich nominałach, które mogły nabywać szerokie kręgi społeczne. Wielokrotne emisje akcji i wypłacanie dywidend nie tyle z zysków, co właśnie z następnych emisji spowodowały, że bank - uwikłany w ryzykowne interesy grynderskie - zbankrutował w 1867 r. Powstawanie banków akcyjnych na ziemiach polskich przypadło na drugą połowę XIX w. W 1853 r. Leopold Kronenberg zamierzał stworzyć spółkę komandytową "Bank Eskonty", ale pomysł ten nie został zaakceptowany przez władze rosyjskie. Pierwszym bankiem akcyjnym na ziemiach polskich był bank "Tellus" powołany w 1862 r. w Poznaniu. W 1870 r. powstaje tam Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Spółka. W zaborze rosyjskim w 1870 r. zostaje utworzony w Warszawie Bank Handlowy, a w rok później Bank Dyskontowy Warszawski; w 1872 r. Bank Handlowy w Łodzi, a w 1873 r. Wileński Prywatny Bank Handlowy. Banki akcyjne powstają również w Galicji. Zaliczyć do nich trzeba: Akcyjny Bank Hipoteczny we Lwowie (1867), Galicyjski Bank dla Handlu i Przemysłu w Krakowie (1869), Bank Lwowski (1872) i Galicyjski Bank Kredytowy we Lwowie (1873)