... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Mimo mnogości epizodów, z których kilka zmienia nawet tempo 54 Bartok tego ronda, całe Allegro jest zwarte, konsekwentnie — przeważnie marszowym rytmem — dążące do rozbudowanej kody. Styl Muzyki jest bardzo specyficzny: częściowo uwarunkowany samym doborem i zestawieniem instrumentów, niemniej wynika też z odrębnej dyscypliny, której kompozytor poddał wszystkie elementy języka muzycznego. Muzyka Bartoka jest dziełem niezwykle bogatym w subtelności strukturalne i techniczne, jest jakby świadomie zebraną syntezą nowych i oryginalnych środków w celu uzyskania nowego typu muzyki. Warto podkreślić, że w tym dziele kompozytor przeszedł z terenu prymitywizmu ludowego do muzyki wyrafinowanej, z terenu muzyki wzorowanej do muzyki wzorcowej, acz w istocie niepowtarzalnej. Oryginalność dzieła jest niezaprzeczalna, toteż mimo przeszło czterdziestu lat, jakie dzielą nas od napisania tej kompozycji, wydaje nam się ona ciągle świeża. Prawykonanie Muzyki odbyło się 21 I 1937 w Bazylei; utwór został zamówiony przez Paula Sachera z okazji dziesięciolecia prowadzonej przez niego Das Basler Kammerorche-ster. (ca 24') Podobnie jak Muzykę na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę, napisał Bartok dla Sachera i jego orkiestry D i-vertimento na smyczki (1939). W tym czasie kompozytor przebywał poza granicami ojczyzny i zamówienie Sachera miało również charakter pomocy finansowej. Kompozycja nie osiąga poziomu Muzyki i Koncertu skrzypcowego, lecz mimo to jest niezmiernie charakterystyczna dla stylu kompozytora i grana bywa jako dzieło bardzo reprezentatywne (ze względu na umiarkowany, bezpretensjonalny język dźwiękowy jest nawet popularna). Divertimento składa się z 3 części. W Allegro non troppo (I część) autor nawiązuje do ostrości harmonicznych kompozycji poprzedniego okresu, natomiast w pozostałych ogniwach inicjuje styl „późnego" Bartoka, znany z jego Koncertu na orkiestrę, styl swobodniejszy, koncertujący) jakby przedbarokowy, silnie kontrapunktyczny, przy czym podstawą motywiki czy tematyki jest węgierska pieśń ludowa, przemieszana z folklorem pogranicznym (rumuńskim). Prawykonanie Divertimenta odbyło się w Bazylei 11 VI 1940. (ca 30') Koncert na orkiestrę (1943), napisany na zamówienie Kusewickiego i wykonany po raz pierwszy l XII 1944 w Nowym Jorku przez słynną Bostońską Orkiestrę Symfoniczną pod dyrekcją Kusewickiego, osiągnął wkrótce popularność przerastającą powodzenie wcześniejszych dzieł Bartoka. W sto- 55 Bartok sunku do nich okazuje się osiągnięciem mniej oryginalnym, lecz mimo to jest jedną z najwybitniejszych kompozycji współczesnego repertuaru symfonicznego. Napisany jest na wielką orkiestrę symfoniczną o potrójnym (przeciętnie) składzie instrumentów dętych i sporej perkusji. Ponadto kompozytor zestawia duży skład smyczków i 2 harfy. Instrumenty są tu często traktowane sołistycznie — stąd tytuł dzieła. W istocie rzeczy jest to symfonia złożona z 5 części, w czym odbiega nieco od przyjętej konwencji formalnej. I część (Introduzione) jest wstępem wprowadzającym w klimat Koncertu. Pokazane są dwa tematy, których motywy interwałowe (kwarta, sekunda wielka) odgrywają zasadniczą rolę motywotwórczą w całym dziele. Pierwszy temat pojawia się w wiolonczelach i kontrabasach, drugi temat •— poniekąd temat główny części —• umieszczony jest w skrzypcach i skonstruowany z charakterystycznego motywu rytmicznego o poli-metrycznej strukturze (jest to jeden z najlepszych tematów Bartoka). Obu tym tematom przeciwstawia kompozytor jeszcze temat poboczny (w oboju), spokojny, liryczny i jakby ludowy, po czym powraca temat drugi, który podporządkowuje swoim rytmom sporo dalszej muzyki. Ta długa, bo prawie 10-minutowa introdukcja stanowi bodaj najlepszą część Koncertu. W II części — nazwanej przez kompozytora Giuoco delie copie, czyli Gra par, poszczególne motywy i tematy prowadzone są prawie stale równolegle w dwu instrumentach. Po ostro zrytmizowanym, 8-taktowym wstępie bębna grę rozpoczynają 2 fagoty prowadzone w równoległych sekstach, po czym z dalszym ciągiem tematu wchodzą 2 oboje (w tercjach), a dalej 2 klarnety w ostrzejszych, bo septymowych interwa-łach, flety w kwintach, a trąbki z tłumikami w sekundach. Środkowy epizod zachowuje stałe tempo, wprowadzając jednocześnie wolniejszy ruch. Ma on charakter tria z „tanecznych" części symfonii, fragment zaś końcowy — charakter zmienionej repryzy. III część, Elegia (Andante non troppo), nawiązuje do pierwszego tematu I części dzieła. W tej 3-częściowej pieśni poszczególne instrumenty rozwijają wirtuozowską ornamentykę pasażową, mimo to utwór nie zatraca nic z przypisanego mu przez kompozytora elegijnego charakteru. IV część kompozycji to Intermezzo interrotto, czyli Przerwane intermezzo. Charakterystyczny, z lekka taneczny i groteskowy temat oboju powtarzany jest przez inne solowe instrumenty bądź w postaci identycznej, bądź odwróconej. Część ta, instrumentowana niemal kameralnie, zawiera przy końcu niedługą kadencję fletu solowego. 56 Bartok l wreszcie część ostatnia — Finale. Tu instrumenty zatracają swą poprzednio eksponowaną koncertującą rolę i użyte są symfonicznie, jakkolwiek z wirtuozerią. Część ta utrzymana jest w formie szybkiego ronda z kontrastowymi epizodami, których funkcje formalne przypominają konstrukcję sonatową. W partii przetworzeniowej Bartok umieszcza wspaniałe fugato, a całość kończy rozbudowaną, ujętą w szybkim tempie kodą