... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Niektórzy poeci dążą do tego, aby wyrazić bezpośrednio, w pojęciowej formule, problematykę filozoficzną (w ten sposób postępowali poeci w czasach oświecenia i pozytywizmu, np. Asnyk), inni zaś starają się o „przełożenie"problematyki filozoficznej na taki zespół środków poetyckich, które ograniczają niemal całkowicie konieczność posługiwania się wykładem filozoficznym i formułami pojęciowymi (tak czynił np. Leśmian). W poezji współczesnej, w której problematyka filozoficzna zajmuje bardzo dużo miejsca, dominuje raczej ten drugi typ postępowania. C. Liryka religijna Czasami problemy filozoficzne mogą się wyrażać w liryce w przyjęciu przez autora systemu wierzeń religijnych. Poeta, rozważając i przeżywając określony problem, jednocześnie jakby ustala swój stosunek do bóstwa: Nie trafunek przygodny ludzkie sprawy rządzi I fortunę szaloną, choć upornie błądzi, Chełzna twardym muńsztukiem twego moc rządzenia, O mądrości, wszystkiego żywocie stworzenia! Lutość i sprawiedliwość — wszystkie twoje sprawy. A przed twymi oczyma i lewy, i prawy. Więc temu i to zdrowo, co zda się, że szkodzi, Tamtemu i to wadzi, co mu żywot słodzi. (M. Sęp Szarzyński O bożej opatrzności na świecie) Sęp Szarzyński poprzez rozważania na temat losu ludzkiego ustala swój stosunek do Boga. Stosunek ten krystalizuje się więc przez podjęcie sprawy, która znajduje się w kompetencji filozofów. Liryka religijna nie zawsze jest identyczna z liryką filozoficzną zbudowaną na podstawie 309 określonych wierzeń religijnych. Znamy bardzo dużo wierszy religijnych, które nie podejmują problematyki filozoficznej, tylko wyrażają w kategoriach emocjonalnych stosunek człowieka do Boga. Istnieje duża rozmaitość form liryki religijnej: od pochwalnego hymnu na cześć bóstwa, poprzez wiersz błagalny, zbliżony do suplikacji, aż po liryk-bluźnierstwo. Ważną część liryki religijnej stanowią utwory bezpośrednio powiązane z obrzędami, przeznaczone do zbiorowego wykonywania. Formą taką w starożytnej Grecji był dytyramb, wykonywany podczas uroczystości ku czci Dionizosa. W kościele chrześcijańskim miejsce w obrzędach zdobyły takie formy, jak pieśń, litania, hymn, psalm itp., będące również formami wypowiedzi lirycznej. Rozwój liryki religijnej związany jest ze świadomością religijną człowieka oraz z miejscem zinstytucjonalizowanych form życia religijnego w całokształcie stosunków społecznych. Tak więc lirykę religijną na wielką skalę wydają te przede wszystkim epoki, w których instytucje społeczne związane z kultem zdobywają pozycję dominującą. Przykładem najbardziej charakterystycznym jest tu średniowiecze, a także wiek XVII, okres wzmożonych ruchów kontrreformacyjnych. D. Liryka polityczna i patriotyczna Pisarz bardzo często reaguje w swej twórczości na aktualne zjawiska życia społecznego i narodowego. Wprowadza więc w obręb poezji fakty bieżące. Czyni to jednak w sposób swoisty: nie przez opowiadanie, które by relacjonowało to czy owo zdarzenie, lecz przez stworzenie w wierszu modelu, wzorca jego przeżywania. Najczęściej przypisują poeci wierszom tego typu określoną funkcję społeczną, dążą do bezpośredniego oddziałania na czytelników. Sprawa liryki politycznej i patriotycznej sprowadza się przeto nie tylko do tematu, stanowi przede wszystkim kwestię ujęcia w kształt liryczny ważkiej w określonym, momencie problematyki ogólnej. Zależnie od tego, w jakim stopniu realizuje się to nastawienie na bezpośrednie oddziałanie na świadomość czytelnika, możemy w omawianej tu liryce wyróżnić utwory podejmujące sprawy ogólne w formie agitacyjnej i w formie refleksyjnej. W przypadku pierwszym utwór jest zazwyczaj tak skonstruowany, by mógł najlepiej spełniać swą funkcję bezpośredniego oddziaływania na odbiorcę. Ów odbiorca jest właśnie wyznacznikiem kompozycji wiersza, zwrot do niego staje się istotnym elementem jego budowy: 310 Jeśli setce w piersi za ciężkie, pierś rozetnij i serce rwij! Wyściel drogę wiośnie Zwycięskiej mostem ramion, purpurą krwi. Jeśli z pieśni krew nie wytryśnie, starczy okrzyk rozgrzanych luf. Wytęż oczy! Zęby zaciśnij! ' Stawaj w szereg! Nie trzeba slow. Cóż, że depczą ? Cóż, że są silą ? Cóż, że miażdżą kolbami twarz ? W mur głowami! Serca przez wyłom! W dni Bastylię zwycięski marsz. W pierś niech biją młotem — nie pęknie. Zatnij usta, choć w ustach krew... Jeszcze będzie jaśniej i piękniej, będzie radość i będzie śpiew. (W. Broniewski Pionierom) Podmiot liryczny znajduje się jakby w bezpośrednim kontakcie ze swym odbiorcą, całą swoją wypowiedź kieruje ku niemu. Agitacyjność wyznacza kompozycję wiersza. Zaważyła ona na sięgnięciu po środki związane z retoryką, jak specyficznie ukształtowana intonacja, parale-lizmy itp. Broniewski stara się sięgnąć po środki maksymalnie ekspresyjne, jak krótkie zdania o dużym nasileniu emocjonalnym. O tego typu poezji możemy powiedzieć, że jest bezpośrednio zaangażowana w życie współczesne i że to zaangażowanie wyciska piętno na strukturze utworów. Poezja taka powstaje przede wszystkim pod piórem twórców, którzy traktują swoje pisarstwo głównie jako formę działania społecznego, i rozwija się zwłaszcza w epokach wielkich konfliktów społecznych, narodowych i politycznych, np. w Polsce w okresie Sejmu Czteroletniego lub w czasach powstania listopadowego. Niekiedy poezja polityczna i patriotyczna o formie agitacyjnej wiąże się bezpośrednio z określonymi ruchami społecznymi, np. już od pierwszych lat jego istnienia towarzyszy ruchowi rewolucyjnemu rozmaitych odmian. Liryka polityczna i patriotyczna o charakterze refleksyjnym nie jest już nastawiona w tak wielkim stopniu na bezpośrednie oddziałanie na czytelnika. Stanowi reakcję na jakąś sprawę ogólną, która jest przedmiotem przeżycia, jednakże owo przeżycie nie zawsze musi być kierowane na zewnątrz. Poeta tworzy model przeżywania, nie zajmuje się już bez- 311 pośrednio jego konsekwencjami w życiu. Przykładem może być tak bogata w w. XIX w Polsce poezja bólu patriotycznego. Jej pierwsze przykłady to liczne na przełomie w. XVIII i XIX elegie patriotyczne, chociażby najgłośniejsza z nich — Żale Sarmaty Karpińskiego. Liryka polityczna i patriotyczna jest poezją spraw ogólnych, społecznych. Nie znaczy to, że tylko w niej dochodzą one do głosu, tu jednak zyskują szczególne miejsce. Kreowany w niej podmiot liryczny przedstawiony jest jako uczestnik pewnej zbiorowości, żyjący jej sprawami i kształtujący model ich przeżywania. Tutaj najdobitniej ujawnia się związek liryki z historią, materiał przeżyć jest bowiem niejako podsuwa-i ny przez bieg dziejów. E 6