... masz przeĹźywaÄ Ĺźycie, a nie je opisywaÄ.
W odpowiedzi Kommodus nakazał przestrzeganie lex Hadriana i przewidzianych przez niš obcišżeń kolonów. Charakterystyczne sš również konflikty, do jakich dochodziło między rolnikami a hodowcami owiec. Wielkie stada owiec cesarskich, przepędzane corocznie przez pola uprawne, niszczyły zasiewy i plony skarżyli się na to np. mieszkańcy samnickiego miasta Saepinum w czasach Marka Aureliusza. Decyzja prefektów pretorianów, którzy rozpatrywali sprawę, wypadła jednak na niekorzyć rolników władze cesarskie chronił interesy władcy i innych bogatych hodowców. Równoczenie z procesem coraz silniejszego uzależniania kolonów od włacicieli saltus i latyfundiów następowały zmiany w sytuacji pewnej grupy niewolników, pracujšcych na roli. Chcšc uzyskać większš wydajnoć ich pracy panowie dawali niewolnikom działki ziemi w użytkowanie jako tzw. peculium. Ta forma użytkowania nie różniła się wiele od pełnej własnoci prywatnej. Niewolnik pracujšcy na peculium mógł mieć rodzinę, pewna częć plonów była jego własnociš. Okrelano nieraz tę grupę niewolników jako posiadajšcych chatę - servi casati. Ich tryb życia przypominał coraz bardziej kolonów, których sytuacja uległa wyranemu pogorszeniu w III wieku n.e., w tym czasie rozpoczšł się proces zacierania różnic w sytuacji ekonomicznej kolonów i częci niewolników, ich prawne położenie było jednak całkowicie odmienne. Zwycięstwo nowej formy eksploatacji ludnoci rolniczej znajduje wyraz w zjawisku, że od III w. n.e. jeńcy wojenni stawali się kolonami, nie za niewolnikami. Niezależnie jednak od przemian zachodzšcych w sposobie produkcji w rolnictwie państwo rzymskie nie rozwišzało nigdy problemu dysproporcji między stosunkowo korzystnš sytuacjš miast, a ubóstwem ogółu ludnoci wiejskiej. Iloć produktów rolnych była globalnie ledwie wystarczajšca na potrzeby dworu, armii' i miast. Każde zmniejszenie tej produkcji groziło głodem pewnym rejonom Imperium. Zwycięstwo wielkiej gospodarki typu saltus i latyfundium nad redniej wielkoci villae, opartymi na pracy niewolniczej, pocišgnęło za sobš zmiany w sytuacji miast. Już w II w. wiele miast, zwłaszcza starych (Italia, Gallia Narbonensis, Baetica), zaczyna przeżywać okres upadku, w rejonach położonych dalej od Rzymu powstajš natomiast nowe orodki miejskie, szczególnie duże znaczenie uzyskujš wówczas miasta afrykańskie, naddunajskie, nadreńskie i syryjskie. Zmiany w sytuacji miast Przemiany zachodzšce w państwie rzymskim w III w, okrelane sš często mianem kryzysu s, pojęcie to jednak należy stosować z pewnš ostrożnociš, nie można bowiem mówić o załamaniu się podstaw społeczno-ekonomicznych całego Imperium w III w. Niektóre cechy "kryzysowe" wystšpiły w pewnych częciach cesarstwa w II w., inne za dopiero w IV lub V w. Kryzys struktury ekonomiczno-społecznej Imperium był zatem zjawiskiem zróżnicowanym geograficznie i chronologicznie. Zasadnicze zmiany w rolnictwie, zachodzšce zarówno w Italii, jak w prowincjach, które charakteryzował zwłaszcza zanik redniej własnoci ziemskiej na rzecz wielkich posiadłoci ziemskich, odbiły się ujemnie na sytuacji miast. Osłabienie rozwoju gospodarki towarowo pieniężnej w znacznej częci Imperium, samowystarczalnoć ekonomiczna latyfundiów i saltus, powodowały zmniejszenie się produkcji rzemielniczej w wielu miastach. Zubożenie ogółu ludnoci miejskiej pocišgnęło jako skutek osłabienie jej siły nabywczej. W tej sytuacji głównym odbiorcš produkcji rzemielniczej pozostał cesarz, jego dwór i armia. Władze państwowe były zainteresowane w uzyskiwaniu stałej iloci produktów rzemiosła, z tego punktu widzenia interweniowały w życie miast. W tym czasie zaczyna się pojawiać tendencja do dziedziczenia zawodu; w tym kierunku szły pewne naciski ze strony państwa, które chciało sobie zagwarantować stałš iloć produktów rzemielniczych, zamierzenia te wystšpiły wyranie za rzšdów Aureliana (270 - 275). Wielu członków warstw rednich deklasuje się, zwiększa się liczba biedoty miejskiej. Jednoczenie ronie kontrast między bogatymi i biednymi, co znajduje wyraz również w prawodawstwie. Już na poczštku III w. przyjmuje się podział na dwie podstawowe grupy ludnoci: honestiores, obejmujšcych ogół warstw posiadajšcych, tj. senatorów, ekwitów, wyższych oficerów i dekurionów, oraz humiliores - wszystkich pozostałych wolnych, ubogš większoć społeczeństwa. Prawo przewidywało znaczne zróżnicowanie kar i przywilejów dla honestiores i humiliores, ci ostatni byli bardzo surowo karani za wszelkie przestępstwa, nawet stosunkowo drobne. Trudnoci finansowe państwa powodujš stałe pogarszanie się monety. Przełomem w tej dziedzinie stało się panowanie dynastii Sewerów