... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
J. Hamilton American Treasure and the Price Revolution 565 WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE in Spain, Harvard 1934, oraz R. Carande Los banąueros de Carlos Quinto, Madrid 1944 i n Pamiętniki Karola wydał Morel-Fatio, Paris 1913. — Kapela: H. Angles La musica en la C one de Carlos V, 2 tomy, Barcelona 1965. — O wyborze cesarza: B. Weicker Historische Studit-n XXII, 1901. DYSPUTA W LIPSKU. Antychryst i Joachim da Fiore: ostatnio powstaje cała literatura o Joachimie; F. Russo Bibliografia Giochimita, Firenze 1954. Ja ograniczyłem się do H. Grund-manna Studien iiber Joachim von Fioris, 1927; E. Benz Ecdesia spiritualis, Kirchenidee wid Geschichtstheologie derfranziskanischen Reformation, 1934; Roland Bainton omawia w Studies on the Reformation, 1965, z pozycji luterańskich księżeczkę z roku 1527. Karlstadt: H. Barge 2 tomy, 1905; Karl Miiller Luther und Karlstadt, 1907; E. Hertsch Karlstadt und seine Bedeutungfur das Luthertum, 1932. — J. K. Seidemann Die Leipziger Disputation, 1843. Der authentische Text w wydaniu O. Seitza, 1903. — Książę Jerzy: O. Yossler w Geist und Geschichte (szkice zebrane), 1964. O Pelagiuszu większość teologów milczy; zajął się nim filolog klasyczny John Fergusson: Pelagius, Cambridge 1956. TRZY WIELKIE PISMA. W. Kohler Die Quellen zu Luthers Schrift Ań den christlichen Adel, 1895; E. Kohlmeyer o powstaniu tegoż, 1922. — Dar Konstantyna: J. Haller w tomie I swojej Geschichte des Papsttums przedstawia tło tegoż. — Melanchthon: K. Hartfeld Melanch-thon als Praeceptor Germaniae, 1889; G. Ellinger Philipp Melanchthon, 1902; Clyde Man-schreck Melanchthon the Quiet Reformer, New York 1958; R. Stupperich Der unbekannte Melanchthon, 1961. ULRICH VON HUTTEN. Dzieła w wydaniu E. Bóckinga, 1858 i a, pisma niemieckie w wydaniu S. Szamatolskiego, 1891; biografia pióra D. F. Straussa, 2 tomy, M871; P. Kalkoff wyraża się o Huttenie bardzo krytycznie w Hutten und die Reformation, 1920, oraz w Huttens Yagantenzeit und Untergang, 1925; innego zdania są: F. Walser Die politische Entwicklung Huttens, 1928; Hajo Holborn Ulrich von Hutten, 1929; H. Grimm w monografii młodego Huttena, 1938. BULLA EKSKOMUNIKACYJNA. O kacerstwie i Inkwizycji: H. Ch. Lea History oflngui-sitinn, 3 tomy, 1888, liczne wydania, do których dochodzą 4 tomy o Inkwizycji hiszpańskiej, 1906/7; J. Guirsaud Histoire de flnąuisition au Moyen-Age, Paris 1935; bibliografię prac o Inkwizycji sporządził R. van der Yekene, 1964; czasów Lutra sięga publikacja G. Leffa Heresy in the Later Middle Ages, Oxford 1926; H. Flatten Der Herasieverdacht im kanonischen Recht, Amsterdam 1963. — O spaleniu bulli ekskomunikacyjnej: J. Luther i M. Perlbach Abhandlungen der Preufischen Akademie, 1907; H. Grisar Historisches Jahrbuch der Gorres--Gesellschaft, 42, 1922. WEZWANIE PRZED CESARZA I RZESZĘ. H. v. Schubert o prehistorii w Abhandlungen der Heidelberger Akademie, 1912. — Aleander: J. Paąuier UHumanisme et la Reformę, J. Aleandre, Paris 1900; Th. Briger Aleander und Luther, 1884; P. Kalkoff Die Depeschen des Nuntius Aleander, 21897, Aleander gegen Luther, 1908, oraz Erasmus, Luther und Friedrich der Weise, 1919; Journal autobiographigue w wydaniu H. Omonta, Paris 1896. — Erazm: J. Huizinga, przekład niemiecki Kaegiego, 1928; Stefan ZwcigTriumphund Tragik des Erasmus, 1934; korespondencja wydana przez P. S. i H. M. Allenów, Oxford 1906 i n. Wybór w przekładzie W. Kohlera, 1938; R. H. Murray Erasmus and Luther, London 1920; J. B. Pineau Erasme, są pensee religieuse, Paris 1924, oraz Erasme et la papaute (tu omówiony Julius exclusus), 1924. 566 WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE SEJM RZESZY W WORMACJI I NASTĘPNE ROZDZIAŁY. Akta parlamentarne z czasów Karola V, t. 2, w wydaniu A. Wredego, 1896; P. Kalkoff Der Wormser Reichstag, 1922, oraz listy, depesze itd. dotyczące Lutra, w przekładzie, 1898; E. Walder Kaiser, Reich und Reformation 1517/25, 1944; P. Kalkoff Die Entstehung des Wormser Edikts, 1913. BIBLIA NIEMIECKA. W. Walther Die deutschen Bibelubersetzungen des Mittelalters, 1889 i n., oraz Luthers deutsche Bibel, 1917; szczgółowe wyjaśnienia w dziale III Weimarer Ausgabe, 12 tomów; H. Volz Bibel und Bibeldruck in Deutschland im 15./16. Jahrhundert, 1960, oraz 100 Jahre Wttenberger Bibeldruck, 1954; W. Mejer Der Buchdrucker H. Lufft, 1923. NIEPOKOJE WITTENBERSKIE. Nikolaus Miiller Die Wttenberger Bewegung, 1911; K. Holi Luther und die Schwdrmer w Gesammelte Aufsdtze, 1.1,1927. — Ruch anabaptystów w omówieniach ogólnych: G. Williams The Radical Reformation, Philadelphia 1964; wydana przez H. Fasta antologia Der linkę Fliigel der Reformation, 1962; Roland H. Bainton w Studies on the Reformation, 1965. — Wydania pism pomijanych dawniej H. Dencka, B. Hubmaiera, oraz monografie ukazują się obecnie w znacznej liczbie; H. J. Hillebrand Bibliographie des Tdufertums, 1962. — G. Zschabitz prezentuje interpretację marksistowską w pracy Żur mit-teldeutschen Tduferbewegung, 1958. ZŁUDNA WIOSNA. Bugenhagen: publikacje na czterechsetną rocznicę jego śmierci pod red. W. Rautenberga, 1958. — J. Jonas: Hasse Jonas' Leben, 1862, jego korespondencja wydana przez Kaweraua, 1884/5. — Th. Murner: dzieła zebrane w wydaniu F. Schultza, 1918/31, biografia pióra Th. von Liebenaua, 1913. — Obrazoburcy: E. J. Martin A History of the Iconoclastic Controversy (w Bizancjum), London 1930. Cytuję z Sabbata Kesslera, w wydaniu Eglego, 1902. — Sebastian Franek: i on doczeka się obecnie pełnego wydania dzieł; jego Paradoxa w wersji nowoniemieckiej w wydaniu Zieglera, 1909; Dilthey w Weltanschauung und Analyse des Menschen seit Renaissance und Reformation, Gesammelte Schriften II, 1921; W. E. Peuckert Sebastian Franek, 1943. HOLENDER PAPIEŻEM. G. Pasolini Adriana VI, Roma 1913; E. Hocks Der letzte deutsche Papst Adrian VI., 1939. — Korespodencja z Karolem V wydana przez Gacharda, Bruxelles 1865. SICKINGEN. H. Ulmann F. von Sickingen, 1872. — Die Flersheimer Chronik w wydaniu Waltza, 1874. — J. Becker Sickingen und Luther, 1890. — Caspar Sturm (herold Rzeszy, który towarzyszył Lutrowi w drodze do Wormacji) Wie die drey kriegsfursten Frantzen von Sickingen uberzogen, 1523 (w British Museum); dramat F. Lassalle'a, 1859. — O pracy O władzy świeo kiej: J. W. Allen A History of the Political Thought in the 16th Century, London 1960; P. Meinhold Romer 13, Obrigkeit, Widerstand, Revolution,Krieg, 1960; G, Tornwall Geistliches und weltliches Regiment bei Luther, 21947; H. R. Gerstenkorn Weltlich und Regiment zwischen Gottesreich und Teufelsmacht, Die staatheoretischen Aujfassungen Luthers, 1956. — O dyskusji wokół tego problemu we współczesnej teologii protestanckiej: Heinz Zahrnt Die Sache mit Gott, 1966. Już w tekście książki stwierdziłem, że nie sposób mówić o „teorii państwa" u Lutra i współczesnych mu autorów niemieckich; dopiero prace siedemnastowieczne można rozpatrywać z tego punktu widzenia, np. Hipp