... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Znacznie wzrosła"' liczba szkół, jak też uczącej się w nich młodzieży. Ponadto wraz ' z osłabieniem idei bojkotu szkół rządowych gimnazja państwowe zapełniały się również młodzieżą polską — głównie z rodzin' ubogich, których nie było stać na kształcenie dzieci w drogich szkołach prywatnych. Tym samym powstanie i rozwój polskiego szkolnictwa przyczyniły się do upowszechnienia oświaty i jej demokratyzacji. Pod względem kierunku naukowo-wychowawczego szkoły polskie miały w założeniu ich organizatorów stanowić całkowite przeciwieństwo rosyjskich szkół państwowych — bezdusznych, formalistycznych, z wynaradawiającym i policyjnym charakterem i obłudą stosunków wewnętrznych. Toteż polskie zakłady za swój główny cel i przedmiot działania uznały ucznia — jego wszechstronny rozwój umysłowy, kształcenie charakteru oraz zdrowie fizyczne i psychiczne. Szkoły te stały się terenem pionierskiej działalności pedagogów i lekarzy higienistów na rzecz poprawy warunków higieny nauczania. Starania te przyczyniły się do wprowadzenia w wielu szkołach stałej opieki lekarskiej. O ile szkoły prywatne istniejące przed 1905 r. nie różniły się zbytnio od siebie profilem ideowym, o tyle wrzenie rewolucyjne 1905 - 1907 oraz polaryzacja poglądów i wymagań społecznych przyśpieszyły ich zróżnicowanie pod względem kierunku nauczania i wychowania. Obok licznych zakładów nie mających zdecydowanego oblicza wytworzyły się trzy zasadnicze grupy szkół realizujących trzy odrębne programy ideowe: istare, tradycjonalisty czne zakłady, pozostające jeszcze pod silnym wpływem haseł polskiego pozytywizmu, zakłady powstałe na początku XX w. i realizujące kierunek ideowy wytyczony przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne oraz zakłady również nowe, pozostające pod wpływem ideologii postępowej, radykalnej inteligencji. O kierunku szkoły decydowali przede wszystkim ich wła-: ściciele, a także nauczyciele; wpływały nań również ogólne wymagania społeczne. Walka o reformę nauczania przebiegała w kilku głównych kierunkach: laicyzacja szkoły, zrównanie programów szkół męskich i żeńskich (czemu towarzyszyć miało wprowadzenie wielu nowych przedmiotów nauczania), rozszerzenie wykładu języka i literatury polskiej oraz historii i geografii Polski, a także ograniczenia w programach tzw. klasycyzmu, polegającego na zbytnim rozszerzeniu wykładu języków i historii starożytnej, na rzecz nauk przyrodniczych. Podstawowy problem — usunięcie religii z programów szkolnych — okazał się niemożliwy do przeprowa- 246 247 dzenia. Wskutek zdecydowanej postawy władz kościelnych wspomaganych przez opinię publiczną idea szkoły świeckiej poniosła porażkę. Tym niemniej religia w nowej szkole polskiej utraciła dominującą pozycję. Również postulat zrównania programów szkół męskich i żeńskich nie został spełniony wskutek sprzeciwu władz oświatowych oraz zachowawczej postawy społeczeństwa i wielu pedagogów. Odmiennemu programowi obu typów szkół towarzyszyły odmienne koncepcje kształcenia dziewcząt i chłopców. O ile chłopcu przeznaczano w przyszłości rolę głowy rodziny odpowiedzialnej za byt swoich bliskich i wymagano w związku z tym, by ukończył studia i zdobył zawód, o tyle dziewczyna, w przyszłości żona i matka, winna była w opinii społecznej zadowolić się powierzchownym wykształceniem ogólnym. Temu zróżnicowaniu ról społecznych przeczyły realia ówczesnego życia. Coraz więcej kobiet decydowało się na wyższe studia, w czym wydatnie przeszkadzały im braki w wykształceniu średnim. Tym niemniej program realizowany w szkołach polskich zarówno męskich, jak i żeńskich został wzbogacony o wiele nowych przedmiotów, do których należało też wychowanie fizyczne i wychowanie estetyczne. Połowicznym sukcesem zakończyły się też boje pedagogów o nowy model wykształcenia polskiego inteligenta. Wprawdzie nauki przyrodnicze zdobyły sobie poczesne miejsce w programach szkół polskich, ale języki starożytne oraz historia Grecji i Rzymu zajmowały nadal dużo czasu uczniom. Również ogólny kierunek szkół pozostawał zdecydowanie filologiczny. Wśród zakładów męskich dominowały obok 4jklasowych szkół ogólnokształcących 8-klasowe gimnazja klasyczne. Pod koniec badanego okresu stanowiły one 60% wszystkich męskich zakładów warszawskich. Wśród szkół żeńskich tendencje te były jeszcze silniejsze. Cztero- i siedmioklasowe ogólnokształcące pensje stanowiły 94% wszystkich zakładów dla dziewcząt. W ten sposób polskie szkolnictwo przygotowywało młodzież przede wszystkim do studiów wyższych. Niezależnie od kierunku ideowego szkoły polskie zarówno męskie, jak i żeńskie realizowały poprzez swój program nauczania i wychowania ogólnie uznawane pryncypia ideowe oraz pożądany 248 model osobowy wychowanków. Ideałem wychowawczym był zaangażowany w pracą społeczną Polak-patriota. Cechy, jakimi miał się odznaczać, to: silny charakter, samodzielność, krytycyzm, odpowiedzialność, koleżeńskość, wszechstronne wykształcenie, wysoki stopień etyczny, umiarkowane poglądy społeczne (dążenie do przemian w drodze ewolucyjnej i niechęć do rewolucji). Wszelkie zalety wychowanków ukształtowane przez szkołę polską miały służyć w przyszłości w pracy dla społeczeństwa oraz w walce o sprawę narodową. Szkolnictwo polskie zapoczątkowało też eksperymenty w zakresie nowych metod nauczania i wychowania. Ich podstawowym założeniem była aktywizacja uczniów oraz indywidualizacja nauczania i wychowania