... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
W krajach skandynawskich i środkowoeuropejskich usiłowano przesunąć tę granicę do końca pierwszej ćwierci w. XVI, wiążąc w ten sposób powstanie książki nowożytnej z rozwojem literatur narodowych. Rok 1500, mimo iż jest datą umowną, wskazuje dość precyzyjnie rzeczywisty moment przełomu w dziejach książki. Pod wpływem -» humanizmu coraz bardziej rozpowszechniają się treści świeckie. Wzrasta liczba wydań pisarzy klasycznych, ukazują się dzieła znakomitych myślicieli i uczonych. Równocześnie sztuka drukarska rozwija się coraz bardziej. Nastaje okres zrywania z naśladowaniem rękopisu. Książka XV-wieczna występowała jeszcze najczęściej w formacie 2° i 4°, rzadziej w 8°. W XVI w. zaś coraz bardziej zwiększa się liczba małych formatów. Format 2° jest nadal utrzymany, ale zwiększa się liczba druków w 4° i 8°. Kompozycja poszczególnych stronic druku wykazuje wielką staranność i dbałość o jakość czcionki. Bardzo często tekst bywa okolony ramką Unijną. Oprócz paginowania wprowadza się żywą paginę, u dołu kolumn druku zachowuje się sygnatury i kustosze. Druki XVI-wieczne nie zawierają już kolorowych dodatków wykonywanych przez rubry-katora. Wszystkie elementy książki: karta tytułowa, nagłówki, paginacja, inicjały, ramki, listwy — są wykonane techniką typograficzną. Wielka różnorodność czcionek używanych do druku inkunabułów zanika: widoczny jest proces normowania pisma drukarskiego, który doprowadził do ustalenia się kilku typów czcionki. Na pierwszym miejscu trzeba wymienić antykwę, powstałą we Włoszech, wzorowaną na humanistycznej minuskule. Ogarnęła ona Niemcy i inne kraje Europy. W XVI w. drukowano nią wszystkie teksty łacińskie prócz liturgicznych. Popularna też była czcionka gotycka, którą drukowano teksty w językach narodowych. W 1501 r. A. Manutius wynalazł w Wenecji kursywę, opartą na ówczesnej kursywie humanistycznej, którą pisano w kancelarii papieskiej. Przyjęła się ona we Włoszech, Francji i Niemczech. Szwabacha, bardziej prosta i okrągła, powstała z gotyku, z którego wykształciła się już w XV w. Posługiwano się nią w drukach reformacyjnych. Jednocześnie powstały dwa typy fraktury: wytworny i mniej wyszukany; ich twórcami byli J. Neu-dorfer i H. Andres. Właśnie ten drugi typ fraktury przyjął się niemal w całej ówczesnej Europie. ' W Polsce u schyłku XVI w. Jan Januszowski, syn Łazarza Andrysowica, sekretarz JKM i ar-:hitypograf królewski, w trosce o estetykę wydawanych druków i pragnąc podkreślić ich rodzimy harakter stworzył narodowe pismo polskie dwojakiego rodzaju: antykwę i kursywę. Pismo to mino pięknego kroju nie przyjęło się m. in. z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej polskiego -» dru-•iarstwa. Około połowy XVI w. przy większych oficynach drukarskich pracowali giserzy i rytownicy. Czcionki odlewane w dużych ilościach stały się jednym z artykułów handlu. Oficyny w różnych miastach zaczęły się specjalizować w pewnych typach czcionek. Wittenberga dostarczała szwabachy, Norymberga fraktury, Bazylea antykwy, Wenecja i Paryż kursywy. Z biegiem czasu giserzy zaczęli usamodzielniać się i tworzyć własne przedsiębiorstwa produkcyjne. Pierwsze powstały we Francji. Jednym z nich był R. Granjou, który stworzył narodową kursywę francuską, drugim zaś C. Gara-mond, twórca nowej antykwy (autorem dawniejszej był N. Jenson w XV w. w Wenecji). Nowy typ antykwy przyjęty został przez wszystkich drukarzy europejskich i dotrwał do końca XVII w. Papier do XIV w. sprowadzano z Włoch i Niemiec. Pierwsza wiadomość o papierze w naszym kraju pochodzi z r. 1325. W Polsce zaczęto pisać na papierze dopiero ok. 1360 r. W ciągu XV \v. zaczęły powstawać u nas pierwsze papiernie: w Gdańsku (1420), na Prądniku Czerwonym (Duchac-kim) pod Krakowem (ok. 1493). Najstarszy papier pochodzenia krajowego mamy z tej właśnie papierni (1496). We Wrocławiu powstała przed 1490 r. czerpalnia, która działała bez większych przerw aż do XIX w. Każda papiernia oznaczała produkowany materiał przyjętym znakiem, tzw. filigranem. Jednakże filigrany nie były identyczne. Wynikało to stąd, że poszczególne ramki do czerpania papieru, gdzie na siateczce był umieszczany znak wodny, służyły przeciętnie 2 lata. Dlatego jest tak wiele wariantów tego samego filigranu. Oznaczony tym samym filigranem papier zużywano w ciągu 15 lat. W tych więc granicach mieściłaby się na ogół data powstania druku wykonane- 362 KSIĄŻKA DRUKOWANA go na oznaczonym przez dany znak papierze (A. Birquet w Les ftligranes <1923> zgromadził 16 000 podobizn filigranów, podając równocześnie datę ich występowania; filigrany polskich papierni od początku XVI do połowy XVIII w. opracowała J. Siniarska-Czaplicka). Książki renesansowe były zdobione ilustracjami, wykonywanymi zróżnicowaną techniką (-+ ilustracja książkowa). Elementy porządkowe książki: tzw. kustosze, sygnatury, paginacje itd. — składano razem z kolumną tekstu. Kustosze (przenośniki) w XV w. umieszczano na końcu składki, później na końcu karty, upowszechniły się w XVI w. na końcu każdej stronicy. Od 1472 r. następstwo arkuszy określano za pomocą literowej sygnatury lub innych znaków. Stosowano przy tym kolejność alfabetu łacińskiego, a gdy się wyczerpał jeden ciąg liter, powtarzano go podwójnie, potrójnie itd. (A, Aa, Aaa). Sygnatury utrzymały się długo mimo powszechnego od XVI w. zwyczaju oznaczania kolejności kart za pomocą cyfr. W celu sprawdzenia kompletności druku umieszczano na końcu egzemplarza rejestr składek. Należy pamiętać, że drukarz sprzedawał druki w luźnych, nie złożonych arkuszach, każdy zaś nabywca oprawiał je tak, jak chciał. Stąd też wykaz składek był podstawą do ustalenia kompletności druku. Rejestr taki zastosowano po raz pierwszy we Włoszech. Znaczenie jego zmalało na przełomie w. XV i XVI, gdy zaczęto wprowadzać paginację. Powoli z biegiem czasu rejestr zamieniano na rzeczowy spis treści. Na przełomie XV i XVI w. A. Manutius wprowadził stałą numerację stronic. W połowie XV w.' tytuł po raz pierwszy został użyty w kolofonie, a następnie na przełomie wieków — na karcie tytułowej. Tytuły ksiąg wykazują wielką rozmaitość form. Od lapidarnego Jan Kochanowski (w zbiorowym wydaniu pism mistrza z Czarnolasu) do sążnistych tytułów panegiry-ków z końca XVII w. Między tymi biegunami znajdzie się M. Reja Żywot Josepha z pokolenia żydowskiego, syna Jakobowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i dobrych obyczajów zamyka. Przykładem rozszerzonego tytułu ze streszczeniem utworu mogą być Facecyje abo żartowne i krotofilne powieści, z rozmaitych autorów zebrane. Dla zabawy biesiadnej służące oraz przy dobrej kompanie] i konwersacyjej serca i myśli ludzkie uweselające a melankolią wypędzające. Na pięć części abo traktaty podzielone. W pierwszym traktacie są powieści żartowane. W drugim misterne i foremne zabawy znajdziessz