... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Miejscowi łowcy-zbieracze przez wlekł opanowywali hodowlę owiec i uprawę zbóż , gatunków pochodzących z południowo-zachodniej Azji. Na terenach Kraju Przylądkowego, w Afryce Południowej, rodzime, noma-dyczne ludy Khoi stały się pasterzami (lecz nie rolnikami) dzięki przejęciu hodowli owiec i krów z północnych obszarów kontynentu (te zaś trafiły tam z Azji). Również łowcy-zbieracze zamieszkujący południowo-zachodnią część dzisiejszych Stanów Zjednoczonych stopniowo stawali się rolnikami, ucząc się uprawy meksykańskich gatunków. W przypadku wszystkich czterech wymienionych wyżej obszarów mamy niewiele świadectw, iż z początkami produkcji żywności wiązało się udomowienie miejscowych roślin i zwierząt. Brak również pewnych dowodów na zastępowanie tamtejszych populacji ludzkich innymi. Na części terenów produkcja żywności rozpoczęła się wraz z nagłym przybyciem obcych ludów, które przywiozły nieznane dotychczas uprawy i zwierzęta. Wiemy, iż z pewnością dokonywano takich inwazji. Najeźdźcami w czasach nowożytnych byli piśmienni Europejczycy, którzy chętnie uwieczniali owe wydarzenia w książkach. Wśród zdobytych w ten sposób terenów znalazły się Kalifornia, północno-zachodnia część wy- 100 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY brzeża Pacyfiku w Ameryce Północnej, argentyńska Pampa, Australia i Syberia. Jeszcze kilkaset lat temu na terenach tych mieszkali łowcy-zbieracze: na pierwszych trzech - Indianie, na dwóch kolejnych zaś, odpowiednio - Aborygeni i autochtoniczni Sybiracy. Zdziesiątkowane na skutek chorób, mordów i prześladowań ludy zostały w większości zastąpione przybyłymi z Europy rolnikami i pasterzami, którzy przywieźli ze sobą własne rośliny uprawne i nie udomowili żadnego rodzimego gatunku (z wyjątkiem australijskiej makadamii trójlistnej). W Kraju Przylądkowym Europejczycy natknęli się na ludy Khoi, których część wiodła życie łowiecko-zbierackie, część zaś pasterskie. Pojawienie się przybyszów zaowocowało, tak jak gdzie indziej, rozwojem rolnictwa opartego na uprawie sprowadzonych gatunków (nie podjęto prób udomowienia miejscowych roślin) i masowym wyniszczaniem populacji tubylców przez nowych osadników. Wydaje się, że również w prehistorii w podobny sposób rozpoczynano produkcję żywności. Ze względu na brak źródeł pisanych świadectw takich procesów dostarcza materiał archeologiczny i analizy językowe. W związku z tym najlepiej udokumentowane są te przypadki, w których z całą pewnością doszło do wymiany populacji. O takim rozwoju wypadków świadczą bowiem istotne różnice w budowie anatomicznej nowo przybyłych wytwórców żywności i wypartych przez nich łowców-zbieraczy oraz, poza sprowadzonymi gatunkami roślin i zwierząt, pojawienie się ceramiki. W dalszych rozdziałach opiszę dwa przykłady wprowadzenia rolnictwa w ten sposób: zajęcie Filipin i Indonezji przez ludy pochodzące z południowych Chin (rozdział szesnasty) i podbój Afryki podrównikowej (rozdział osiemnasty) dokonany przez plemiona Bantu. W południowo-wschodniej i środkowej Europie początki produkcji żywności (opartej na roślinach i zwierzętach udomowionych w południowo-zachodniej Azji) oraz wytwórstwa ceramiki także miały burzliwy charakter. Wiązały się z wyparciem pierwotnych plemion greckich i germańskich. Wypieranie starych kultur przez nowe dokonało się także na Filipinach, w Indonezji i podrównikowej Afryce. Jednak odnalezione w Europie ULUBIEŃCY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII • 101 szkielety wczesnych łowców-zbieraczy i zastępujących ich rolników różnią się od siebie w mniejszym stopniu niż szczątki odkopane na pozostałych trzech obszarach. Świadectwa wymiany populacji ludzkich w Europie są więc raczej skąpe. Z dotychczasowych rozważań wynika, że Jedynie na niewielu obszarach ludzie samodzielnie rozwinęli produkcję żywności oraz że dokonali tego w bardzo różnym czasie. Dzięki tym pierwszym ośrodkom produkcji część plemion łowiecko-zbie-rackich nauczyła się metod wytwarzania żywności i przyjęła osiadły tryb życia. Pewne ludy zostały wyparte ze swoich ziem przez rolników. Wreszcie pewne społeczności nigdy nie opracowały ani też nie przejęły metod uprawy roli, mimo iż żyły na terenach nadających się do produkcji pożywienia. Pozostały wierne swemu trybowi życia aż do chwili, gdy pojawiła się nowoczesna cywilizacja, która doprowadziła do ich wyniszczenia. Ludy pochodzące z obszarów, na których wytwarzanie żywności rozpoczęło się wcześniej niż gdzie indziej, uzyskały więc przewagę w wyścigu do strzelb, zarazków i maszyn. Wyścig ten zakończył się serią cywilizacyjnych konfliktów między tymi, którzy posiedli pewne umiejętności, a tymi, którzy ich nie mieli. W jaki sposób możemy wytłumaczyć geograficzne zróżnicowanie czasu rozpoczęcia produkcji żywności i metod, Jakich do tego celu użyto? Pytanie to, odnoszące się do jednej z najistotniejszych kwestii związanych z prehistorią, będzie tematem następnych pięciu rozdziałów. ROZDZIAŁ 5 SIAĆ ALBO NIE SIAĆ Rerwsi ludzie byli łowcami-zbieraczami. Co więc spowodowało, że niektórzy z nich zajęli się produkcją żywności? Dlaczego wytwarzanie pożywienia zapoczątkowali mieszkańcy śródziemnomorskich obszarów Żyznego Półksiężyca i czemu stało się to około 8500 roku p.n.e