... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Nieco później (1903) odrzucono en bloc w parlamencie wnioski za konów o autoryzację. Oznaczało to usunięcie ok. 20 tys. zakonników (w tym większość stanowili członkowie kongregacji nauczających). W r. 1904 definitywnie zabroniono zakonnikom nauczania. Sprawa zakonów jest więc rozstrzygnięta. Ale jednocześnie zakwestionowano zasadę wstę- pnego uzgadniania nominacji biskupich z kurią papieską. Prezydent Lou- bet mianował trzech biskupów nie konsultując nuncjusza. Zaogniło to stosunki z Watykanem, gdzie tymczasem (1903) po Leonie XIII tron papieski objął znacznie mniej skłonny do kompromisów Pius X. Kon- flikt Paryża i Watykanu narastał w r. 1904: jedną z głównych przyczyn stała się wizyta rzymska prezydenta Loubeta. Francja już w latach 1900 i 1902 zawarła tajne układy z Włochami. Uzgodniono podział stref wpły- wów w Afryce Północnej [Libia dla Włochów, Maroko dla Francuzów); postanowiono też, iż w wypadku konfliktu Francji z Niemcami Włochy zachowają neutralność. Potwierdzeniem tego ważnego porozumienia sta- ła się francuska wizyta państwowa w Rzymie wiosną 1904 r. Watykan nigdy nie uznał likwidacji Państwa Kościelnego i włączenia Rzymu do Królestwa Włoch jako jego stolicy. Loubet miał być pierwszą głową państwa składającą tu wizytę: papiestwo poczuło się tym obrażone i nie ukrywało swego potępienia przed kancelariami mocarstw. Poufna nota papieska ogłoszona została przez Jauresa na łamach jego gazety "L'Humanite": oburzenie było ogromne. W lipcu 1904 r. stosunki dy- plomatyczne Francji w Watykanem zostały zerwane. Antyklerykalny rząd Combesa upadł wprawdzie w styczniu 1905 r. na tle konfliktów wokół polityki kadrowej w wojsku, ale sprawa stosunków z kościołem została doprowadzona do nieuchronnego finału: w grudniu 1905 r. par- lament uchwalił rozdział kościoła od państwa. Oznaczało to skasowanie konkordatu przy zachowaniu zasady wolności sumienia i wyznania. Re- publika miała być w pełni laicka i nie ingerować w sferę religii; kościół natomiast nie mógł wykonywać żadnych funkcji publicznych. Zlikwido- wano subwencje państwowe dla kościoła i upaństwowiono majątek koś- cielny. Jednakże budynki kościołów i obiekty kultu miały być przekazy- wane bezpłatnie świeckim zgromadzeniom kultowym. Ale zgromadzenia te nie powstały, operacja zaś inwentaryzowania przedmiotów kultu, które 621 im miały być oddane, wywołała opór: przed budynkami kościelnymi toczyły się prawdziwe bitwy. Opór wiernych podniecały fanatyczne po tępienia rozdziału kościoła od państwa, których nie szczędził Pius X, a także solidaryzowanie się z kościołem dużej części politycznej prawicy. W tym samym czasie skomplikowały się stusunki Francji z Niemcami. Francja wsparta były od r. 1891-1892 sojuszem z Rosją. W latach 1899- 1902 zacieśnił ów sojusz ruchliwy minister spraw zagranicznych Delcas- se. W r. 1902 zabezpieczył on Francję od strony Włoch. Wreszcie w r.1904 zlikwidował stan ciągłych napięć, jakie w stosunkach Francji i Anglii stwarzała rywalizacja kolonialna. Były to napięcia ostre: w r. 1898 omal nie doszło do wojny, gdy oddział francuski opanował Faszodę (Kodok) w Sudanie, by zapewnić połączenie między Dakarem na zachodnim krańcu Afryki i Dżibuti na wschodnim. W obliczu przewagi wojsk angielskich Kit- chenera, wojujących właśnie z mah- # # # dystami, Francuzi opuścili Faszodę ku wielkiemu oburzeniu nacjonali- # # ## stów, roznamiętnionych w tym czasie sprawą Dreyfusa. W 1904 r., w du- ## żej mierze dzięki staraniom Delcas- sego, powrócono w Paryżu i Londy- nie do na pół zapomnianej polityki entente cordiale, skierowanej prze- ciw rosnącej potędze Niemiec. Ale po #, wybuchu wojny między Rosją (so- # juszniczką Francji) i Japonią (zwią- # # zaną z Anglią) Niemcy postanowili ;#t pokazać Francuzom, że nie ma dla # nich miejsca w Maroku. Niespodzie- wana, bardzo widowiskowa wizyta cesarza Wilhelma II w Tangerze w marcu 1905 r. wywołała kryzys, Clemenceau rozładowany na konferencji migdzy- narodowej w Algeciras (1906). Dzię- ki poparciu Anglić i USA Francuzi wygrali tę rundę, zachowując w Maroku mocny wpływ. Po wyborach 1906 r