... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
W Wilnie w XVIII w., szczególnie w wydawnictwach jezuitów, rozwinęła się produkcja ilustr. o charakterze dewocyjnym, związana z kultem św. Kazimierza. W Berdyczowie T. *Ra-kowiecki rytował przede wszystkim postaci świętych i widoki architektoniczne. Niezbyt pomyślnej sytuacji w ilu-stratorstwie książki poi. tego okresu nie poprawił mecenat artystyczny króla Stanisława Poniatowskiego. Spośród 200 poz. wydanych w ciągu 35 lat nakładem M. *Grolla tylko jedna zasługuje na uwagę. Są to Sielanki polskie z różnych autorów zebrane i koperstychami ozdobione (1788), ale zarówno ryciny, jak i druk były wykonane za granicą. 8 ilustr. miedziorytowych wykon-1. wg rys. Ch. *Eisena, De Longueil w Paryżu (druk we Wrccławiu u J.G. *Breit-kopfa). W kraju brak było powszechnego zapotrzebowania na ilustracyjną sztukę graficzną. Myszeidę Krasickiego Groll wydał bez ilustr. J.T. *Norblin, doskonały grafik, wyjeżdżał ze swoimi ilustr. do Paryża. Rys. Norblina do Myszeidy w wyd. książkowym ukazały się w Polsce dopiero po pierwszej wojnie światowej. W Berlinie pracował wybitny ilustrator D. *Chodowiecki, przenosząc kulturę fr. rokoka na jego teren. W bogatej twórczości swą przynależność do Polski zaznaczył m. in. w rys. winiety do mapy Polski (wyd. w Królewcu przez J.J.*Kantera w 1770) Regni Poloniae nova mappa geographica oraz w berlińskim kalendarzu genealogicznym z 1797 (6 ryc. ze scenami z historii Polski). — Klasycyzm w ilustr. poi. nie zaznaczył się charakterystycznymi dla niego cechami, tzn. konturowym rys. i ornamentem zaczerpniętym ze sztuki antycznej. Elementy jego śledzić możemy w rzeźbiarsko ujętych portretach wykonanych miedziorytejn punktowanym przez J. *Ligbera (portret Homera jako ilustr. do Iliady w pizekł. Dmochowskiego, 1805, portrety zdobiące Wybór pisarzy polskich T. Mostowskiego, karta tyt. do Pieśni wolnomularskich wg rys. B.S. Kurczyiiskiego, dwie ilustr. wg rys. Laury Potockiej do Śpiewów historycznych J.U. Niemcewicza). Zmianę na lepsze w poi. grafice książkowej przyniósł dopiero w. XIX, szczególnie jego druga poł. nazwana złotym okresem ilustr. poi. W pierwszych latach tego wieku książka ilustrowana była w dalszym ciągu zjawiskiem rzadkim, ilustr. wykonywano przeważnie za granicą. W kraju brakowało specjalnych pras i dobrego papieru, jakiego wymagały odbijane oddzielnie miedzioryty, akwatinty i akwaforty. Nie było specjalnych szkół artystycznych. Sytuację nieco poprawiły powstające na uniwersytetach (Wilno — 1810, Warszawa — 1818 i Kraków — 1823) oddziały ratownictwa, prowadzone przez Saundersa, *Krethlowa i Sonn-taga. Obok nich czynni byli inni cudzoziemcy, jak F. *John, który wprowadził do Polski miedzioryt punktowany, J. Ligber, niem. pochodzenia F.K. *Dictrich) a potem jego syn Adolf Fryderyk, oraz J.Z. *Frey. Frey wykonał do drukowanej u *Korna we Wrocławiu książki Izabeli Czartoryskiej Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów (1806,1808) 13 akwafort (z 28-miu), a dzieło J.S.*Bandt-kiego Krótkie wyobrażenie dziejów Królestwa Polskiego kilku miedzior. ozdobił Niemiec G. Geissler. W Wiedniu w 1815 ukazała się Zofiówka Trembeckiego, do której akwatintowe ilustr. wykonał wg rys. Allena W.F. Schlotterbeck, a portrety autora i fr. tłumacza, w technice miedziorytu punktowanego, David Weiss. Poi. narodowa iłustr. książkowa powstała w Krakowie i związana jest z nazwiskiem M. *Sta-chowicza, malarza i najwybitniejszego ilustratora tego okresu, współpracownika księgarni wydawniczej *Grebla. Wykonywał on ilustr. o bardzo różnej tematyce, ale przede wszystkim był malarzem odtwarzającym zabytki Krakowa, jego widoki, sceny historyczne, rodzajowe, wypadki współczesne. Był autorem szeregu *litografii, zaliczanych do pierwszych prób tej techniki w Krakowie. W pisrw-szyjn 10-leciu XIX w. przeważały w poi. książce ilustr. niem. i fr., nieraz jeszcze w stylu rokokowym- W Warszawie dzięki pomyślniejszym warunkom kulturalnym i gospodarczym z pocz. wieku ilustr. rozwijała się szybciej i osiągnęła wyższy poziom w związku z ogromnym rozwojem literatury narodowej. Dzieła J.U. Niemcewicza, szczególnie jego Śpiewy historyczne, były najczęściej ilustrowane przez zawodowych rytowników i amatorów-ry-sowników, jak L. Potocka, E. Sułkowska, C. Dembowska, których rys. sztychowali Frey, Bach, Rosmaesler i Leski. 33 rys. rytowali w miedzi rytownicy niem- Na tych rys. wzorowali się autorzy ryc. późniejszych wydań. Dzieje panowania Zygmunta III ilustrowane były przez wileńskich i warszawskich sztycharzy: D. Weissa, J.B. Kisslinga, 971 972 ILUSTRATORSTWO J.F. Krethlowa i M. Podolińskiego. Krethlow ilustrował również E. Raczyńskiego Dziennik podróży do Turcji. Uczeń Norblina J. *Sokołowski odtworzył z humorem środowisko miejskie w G. Witkowskiego Pustelniku z Krakowskiego Przedmieścia (1818, rytował C. Beyer). Z pocz. 1. 20-tych, razem z pierwszymi edycjami poezji Mickiewicza, do ilustr. wkroczył romantyzm. Stała się ona na ogół bardziej ekspresyjna, nastrojowa, czasem pełna teatralnych efektów, egzaltacji i patosu; pojawiły się elementy architektury gotyckiej i bogactwo przyrody. Powstały ryc, których tematyką była miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, często przejawiał się pierwiastek ludowy. W tym czasie pojawiły się pierwsze albumy, gdzie tekst słowny stanowił tylko uzupełnienie ilustr. Pierwszym albumem był w Polsce Zbiór widoków sławniejszych pamiątek narodowych... (1806), rysowany przez Z. *Vogla, a ryto-wany przez J. Freya. Liczne albumy poświęcono krajobrazowi (Tatrom) i portretom, np. Zbiór najpiękniejszych i najinteresowniejszych okolic Galicji (1823, litogr.), Galicja w obrazach (1837-1838, litogr.), Pieniny i Tatry... (1860, litogr.), Wizerunki znakomitych ludzi w Polsce... K. Preka (1829) i M. *Fajansa Wizerunki polskie (litogr.). Z tego okresu datują się też narodziny ilustrowanej książki dla młodzieży, którą zapoczątkował Pielgrzym w Dobromilu (1819-1821) Izabeli Czartoryskiej, ukazujący się przez cały wiek, zawsze w innej szacie graficznej. W 1824 Klementyna Tańska wydawała „Rozrywki dla Dzieci", później wychodził „Tygodnik dla Dzieci", „Dziennik dla Dzieci" i „Skarbiec". Do chwili wprowadzenia litografii do Polski przez J. *Siestrzyńskiego ilustr. były rytowane rylcem 1 akwafortą, czasem miedziorytem punktowanym i akwa-tintą. Litografia wprowadzona w 1818 z łatwością wyparła kosztowny miedzioryt, tym bardziej że przy jego technicznym opracowaniu uciekano się dotychczas do pomocy zagranicy. Poza tym litogr