... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Jedynie wysłanników papieża lub cesarza traktowali jako szpiegów. Na terytorium tureckim działali franciszkanie, którzy w 1517 r. utworzyli własną odrębną prowincję Srebrnicką Bośnię (Bosna Argentinea) i przejęli kontrolę nad Kościołem katolickim w całym sułtanacie. W 1616 r. Austria uzyskała od sułtana zapewnienie swobody wyznania religii katolickiej i prawo budowy kościołów. Znacznie korzystniejsza była sytuacja Cerkwi prawosławnej, żadne bowiem z państw prawosławnych do XVIII w. nie zagrażało Turcji, a najwyższy jej zwierzchnik rezydował w Konstantynopolu. Turcy wykorzystywali organizację Cerkwi prawosławnej, aby ściągać dodatkowo do skarbu sułtana wielkie sumy pieniędzy. Dorównywały one niekiedy wysokością, kwotom ściąganym bezpośrednio z ludności, zwłaszcza miejskiej, przez turecki aparat skarbowy. Turcy sprzedawali wszystkie godności kościelne, łącznie z patriarchatem konstantynopolitańskim. Turecki podbój przetrwało arcybiskupstwo ochrydzkie, rozszerzając swą jurysdykcję na większość ziem serbskiego patriarchatu w Peći. W latach trzydziestych XVI w. została podporządkowana Ochrydzie także Cerkiew serbska w podbitej despotowinie. Dopiero wielki wezyr Mehmed-pasza Sokolović wskrzesił w 1557 r. patriarchat w Peći, wyznaczając na pierwszego patriarchę swego brata Makarija, a po jego śmierci kolejno swych bratanków, Antonija i Gerasima. Nowy patriarchat objął swą jurysdykcją Serbię, Czarnogórę, Bośnię część Bułgarii, północną Macedonię i prawosławnych Serbów w Dalmacji, Chorwacji, Sławonii i na Węgrzech. Łącznie podlegało patriarsze przeszło 40 metropolitów i biskupów. Patriarchat i eparchie (biskupstwa prawosławne) otrzymały prawo pobierania opłaty zwanej bir w wysokości 12 akczi od ogniska i 1 dukata od każdego popa, a także prawo wyboru patriarchy i biskupów oraz sprawowania jurysdykcji w sprawach związanych z zawieraniem małżeństw przez swoich wyznawców. Cerkiew serbska stała się odtąd głównym wyrazicielem jedności Serbów i ich rzecznikiem w stosunkach z zagranicą. Dzięki dużym dochodom mogła prowadzić ożywioną działalność budowlaną, polegającą głównie na restaurowaniu zniszczonych świątyń, i kulturalną. Powstawały nowe cerkwie, malowidła ścienne, ikony i wielkie ikonostasy, przepisywano księgi, a patriarcha Pajsije napisał biografię cara Urosza I. Całkowicie odmienną rolę odegrało natomiast wśród Macedończyków arcybiskupstwo ochrydzkie, gdyż opanowali je Grecy zastępujący w liturgii i szkolnictwie piśmiennictwo słowiańskie greckim. W XVIII w. duchowieństwo greckie, popierane przez greckich kupców z konstantynopolitańskiej dzielnicy Fanar, tak zwanych fanariotów, podjęło akcje zmierzające do likwidacji zarówno patriarchatu serbskiego, jak i arcybiskupstwa ochrydzkiego, wykorzystując związki ostatnich patriarchów serbskich z Austrią. Następcą patriarchy Arsenija III, który udał się w 1690 r. na Węgry, został Grek. Jeden z jego następców. Serb Arsenije IV, opowiedział się również za Austrią. Po 1739 r. patriarchat posiadający już tylko 13 eparchii utracił wpływy i znaczenie. 203 Ostatni patriarcha narodowości serbskiej został oskarżony o zdradę i złożony z tronu, a jego następca Grek sam z niego zrezygnował. We wrześniu 1766 r. sułtan przyłączył patriarchat serbski do konstantynopolitańskiego w zamian za przyjęcie jego długów wobec sułtana. Podobny los spotkał arcybiskupstwo ochrydzkie w początkach 1767 r. Zmiany te łączyły się z zaostrzeniem stosunków między muzułmanami i chrześcijanami w całym sułtanacie osmańskim. Rają nazywano w XVIII w. już wszystkich chrześcijan, gdyż zanikły wśród nich uprzywilejowane warstwy, przestano także nazywać rają muzułmanów. Zaostrzono znacznie zakazy noszenia przez chrześcijan zbytkownej odzieży, zastrzegając atrakcyjniejsze kolory dla muzułmanów, a jednocześnie nakazano chrześcijanom zewnętrzną uniżoność w stosunkach z muzułmanami. Był to zewnętrzny wyraz zaostrzenia się konfliktów społecznych i religijnych w całym państwie osmańskim, sygnalizujący przyszłe powstania. DOMINACJA WYZNAWCÓW ISLAMU W BOŚNI I HERCEGOWINIE Po upadku Bośni i Hercegowiny w 1463 r. powstał sandżak bośniacki, w 1470 r. hercegowiński, a około 1483 r. odrębny sandżak zwornicki