... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.

Noc odchodzi w me �lady � t� sam� drog�, Pociemnia�o naok� -� nie ma nikogo! (B. Le�mian Ja tu siojg...) Paralelizm pojawia si� w utworach stylizowanych na podobie�stwo pie�ni ludowej (co w pewnym stopniu ma miejsce w cytowanej tu strofie Le�miana), wyst�puje r�wnie� w utworach o charakterze retorycznym, cz�sto w postaci wyliczenia. Oto przyk�ady: Przykro, przykro jest d�bowi, gdy go robak toczy, Ale przykrzej nie m�c p�aka�, gdy �ez pe�ne oczy. Smutno biednej jest ptaszynie, gdy jej skrzyd�a ur�n�, Ale smutniej jeszcze temu, kto kocha na pr�no! �le jest zmyka� jeleniowi, gdy go zdybi� w kniei, Ale gorzej jeszcze sercu wyrzec si� nadziei... (A.Asnyk Przykro, przykro jest d�bowi...) Nie tamuj� wyjazdu �adne obowi�zki, Wsi mi� b�d� trzyma�y, a naprz�d Pow�zki. Tu s�odko �piewa� rozkosz, wt�ruj�c na flecie; Tu zwyk�a my�l swobodna przybywa� poecie. Tu si� goni� z kochank� przy mi�ych powiewach Lub nieprzytomnej imi� rysowa� na drzewach. (S. Trembecki Pow�zki') Swoist� odmian� par�lelizmu jest anafora, czyli taka struktura, w kt�rej pewien zesp� zda� (lub wers�w) zaczyna si� od tych samych wyraz�w. Zdania te, b�d� ich cz�stki, s� z regu�y podobnie skonstruowane : Okruszynami serca, mi�o�ci Karmi�em blade widziad�a... Ale �za taka, jak �za przesz�o�ci, Na �adne serce nie spad�a. Jak moje oczy topi� si� � mdlej�, Jak my�li rzucaj� ze dna, Jak iskry sypi�, jak �zami lej�, Ty wiesz I � lecz tylko ty jedna. (J. S�owacki Ostatnie wspomnienie) Zarys teorii literatury 129 Nale�y tu tak�e wspomnie� o dosy� rzadko spotykanej odmianie paralelizmu sk�adniowego, jak� jest epifora. Epifora polega na powtarzalno�ci s��w lub zwrot�w ko�cz�cych poszczeg�lne zdania lub linijki wierszowe. Oto przyk�ad: I niebo jak bia�a Niagara. I drog� jak bia�a Niagara. I pami�� jak bia�a Niagara o tobie jak bia�a Niagara. ( J. B. O��g Niagara ca�a m�odo�ci) R�wnie� z retoryk� zwi�zan� jest struktura sk�adniowa zwana apostrof�. Stanowi ona bezpo�redni i uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska (jak mi�o��, kraj ojczysty itp.), utrzymany w intonacji wykrzyknikowej : O, d�ugo mod�om naszym b�d�cy na celu, Znowu� do nas koronny znidziesz Lelewelu! (A. Mickiewicz Do Joachima Lelewela) Apostrofa wyst�powa�a np. zazwyczaj na pocz�tku eposu w postaci prosz�cego o natchnienie zwrotu do muzy. Po tak� w�a�nie apostrof� si�gn�� Mickiewicz we fragmencie satyrycznym �Ust�pu" z III cz�ci Dziad�w, nadaj�c jej odcie� nieco ironiczny: Tu mi daj, muzo, usta stu Homer�w, W ka�de wsad� ze sto paryskich j�zyk�w, I daj mi pi�ra wszystkich buchhalter�w, Bym m�g� wymieni� owych pu�kownik�w, I oficer�w, i podoficer�w, I szeregowych zliczy� bohater�w. (A. Mickiewicz Przegl�d wojska) Z tradycjami retorycznymi wi��e si� tak�e pytanie retoryczne. Jest to pytanie jakby tylko z pozoru, nie wymaga bowiem odpowiedzi. Zawiera stwierdzenie, uj�te w form� pytania dlatego, �eby mu nada� silniejszy ton emocjonalny: Ciebie� zapomnie�, ulubiony z wielu, W wszelkim doznany szcz�ciu przyjacielu, Z ordynacyjej dany mi niebieskiej, Nie odst�puj�c do grobowej deski? (W. Kochowski Do domowych) 130 Kt� wytrwa, gdy go ognie niebieskie pochwyc� ? Kt� miecz podniesie, dr��cy jak listek osiny Przed Pa�sk� b�yskawic�, W strachu przyj�cia Pa�skiego i wielkiej godziny? (J. S�owacki Radujcie si�!...) Do chwyt�w zwi�zanych z retoryk� nale�y tak�e antyteza. Polega ona na kszta�towaniu wypowiedzi z element�w znaczeniowo przeciwstawnych, co s�u�y cz�sto wydobyciu silnych ton�w emocjonalnych. Klasycznym przyk�adem u�ycia antytezy jest w poezji polskiej powszechnie znana kol�da Karpi�skiego: B�g si� rodzi, moc truchleje, Pan niebios�w � obna�ony; Ogie� krzepnie, blask ciemnieje, Ma granice ��� niesko�czony. Wzgardzony � okryty chwa��, �miertelny � kr�l nad wiekami! A S�owo Cia�em si� sta�o I mieszka�o mi�dzy nami! (F. Karpi�ski Pie�� o Narodzeniu Pa�skim) Jednym ze �rodk�w stylistycznych jest u�ycie tzw. zda� paren-tetycznych, czyli zda� wtr�conych w nawias. Poprzez parentez� autor mo�e wprowadzi� pewien nowy element, nie mieszcz�cy si� w wypowiedzi zasadniczej, ale istotny dla jej og�lnego sensu. Na przyk�ad Tuwim w cytowanej ni�ej strofie we wtr�ceniu parentetycznym wprowadza fragment o silnej wymowie nastrojowo-emocjonalnej: � Cisn� �renice w najdalsze przestrzenie, W jakie� zupe�ne, tw�rcze oderwanie � �------ O, rzucie m�j! O, oddalenie w niesko�czono��! (O, muzyko, muzyko dali z�ocistej!...) (J. Tuwim Patos dali) Czasem w zdaniu nawiasowym mo�e pisarz zawrze� pewne informacje konieczne dla zrozumienia ca�ej wypowiedzi, ale mimo to jakby marginesowe, dodane: � Dobrodzieju, kto� tam puka... (Dokt�r ksi�dzu pionka bierze) �A niech puka, a niech stuka! Eskulapciu, bior� wie��!" (J. Tuwim �mier�) 9* 131 Niekiedy wa�n� funkcj� stylistyczn� pe�ni� mo�e anakolut. An�-_ kolut jest to taka struktura sk�adniowa, w kt�rej poszczeg�lne elementy nie s� ze sob� zestrojone zgodnie z obowi�zuj�c� norm�. Wyst�puje on cz�sto w mowie potocznej, gdzie w wielu wypadkach bywa b��dem j�zykowym (np. typu: �id�c do domu, pada� �nieg" � gdzie id�c odnosi si� do �niegu, gdy powinno odnosi� si� do podmiotu). W utworach literackich anakolut nie bywa zazwyczaj b��dem, lecz konstrukcj� celow�, np.: O, ulico, ulico!... Miast, nad kt�rymi krzy�, Szyby twoje skrz� si� i �wiec� � Jak �renice kota, �owi�c mysz. (C. Norwid Stolica) Cz�sto anakolut s�u�y na�ladowaniu �ywego toku wypowiedzenia, ma sugerowa� swoist� �niedba�o��", z jak� osob� m�wi�ca kszta�tuje swoj� wypowied�: Fi! to godna zabawka dygnitarskiej c�rki! I z umurzan� dziatw� ch�opsk� ju� do woli Napie�ci�a� si�! Zosiu! patrz�c, serce boli; (A. Mickiewicz Pan Tadeusz, ks. V) D. Odwo�ania do zjawisk spoza j�zyka literackiego danej epoki Pisali�my ju� poprzednio, �e j�zyk utworu literackiego mo�e si� opiera� na wszelkiego typu odmianach j�zyka og�lnego i wyzyskiwa� je dla cel�w artystycznych. Odwo�ania si� do nich mog� by� zr�nicowane, dotyczy� zjawisk, kt�re aktualnie nie znajduj� si� w obr�bie j�zyka literackiego (mog�y si� w nim znajdowa� niegdy�), wyst�puj� w j�zyku regionalnym lub pochodz� z innego systemu j�zykowego. Wyrazy, kt�re wysz�y ju� z powszechnego u�ycia, tak w mowie, jak w pi�mie, nazywa si� archaizmami. O archaizmach m�wimy w odniesieniu do s��w, kt�re maj� swoje nowsze odpowiedniki, jak np. bia�og�owa (w�a�nie jako archaizm zastosowa� ten wyraz Boy w swym przek�adzie komedii Moliera Uczone bia�og�owy). Nie s� za� archaizmami wyrazy, kt�re wysz�y dlatego z u�ycia, �e zanikn�y ich desygnaty (np. kasztelan, kontusz itp.). 132 Archaizmy mog� pe�ni� w utworze literackim r�ne funkcje. W utworach o tematyce historycznej s� zjawiskiem ca�kowicie naturalnym, s�u�� oddaniu klimatu epoki, sposobu m�wienia i my�lenia ludzi w niej �yj�cych. W dzie�ach innego typu mog� nadawa� wypowiedzi charakter uroczysty b�di wydobywa� z ca�ego kontekstu specyficzny odcie� znaczeniowy