... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Równie¿ w Polsce ju¿ w XVI wieku1 powsta³y manufaktury. Sprowadzano wykwalifikowanych pracowników, u³atwiano komunikacjê; pañstwo ogranicza³o utrudnienia w handlu wew-n¹trzkrajowym. Wszystkie te formy dzia³alnoœci pañstwa razem wziête tworzy³y zarys ówczesnego pojêcia interwencjonalizmu pañstwowego6. • Autarkia, czyli pe³na samowystarczalnoœæ. Poniewa¿ idea³em pañstwa merkantylistycznego by³o osi¹ganie nadwy¿ki w obrotach z zagranic¹, nale¿a³o wiêc tak rozwin¹æ przemys³ krajowy i zwi¹zaæ go z rolnictwem, aby import nie by³ w ogóle potrzebny. W ten sposób kraj by³by samowystarczalny, osi¹gaj¹c nadwy¿kê bilansu handlowego poprzez eksport w³asnej produkcji. Merkantylizm Koncepcjê merkantylistyczn¹ we Francji g³osi³ m.in. A. Montchretien we Francji de Valleville (1576-1621). Opublikowa³ w 1615 r. Traite de l'economie politi¹ue i uznawany jest za twórcê okreœlenia „ekonomia polityczna". Od Ksenofonta i Arystotelesa przej¹³ termin „ekonomia", a chc¹c podkreœliæ, ¿e omawia zagadnienia gospodarki pañstwa jako ca³oœci, a nie jak u staro¿ytnych Greków zagadnienia gospodarstwa domowego, doda³ do tego okreœlenia polityczna7. Monchretien twierdzi³, ¿e nie sposób oddzieliæ gospodarki od polityki i zajmowa³ siê g³ównie polityk¹ ekonomiczn¹ pañstwa. W swym dziele popiera³ program autarkicznego rozwoju gospodarki narodowej. Merkantylizm W Polsce do kierunku tego zalicza siê m.in. M. Kopernika (1473-1543) w Polsce g³ównie ze wzglêdu na jego koncepcjê pieni¹dza, zw³aszcza zaœ tezê mówi¹c¹ o wypieraniu z obiegu monety dobrej przez gorsz¹. Prawo wypierania z obiegu dobrego pieni¹dza przez gorszy (lepsze monety s¹ wy³awiane i przetapiane lub wysy³ane za granicê) w oficjalnej ekonomii nosi nazwê prawa Greshama (Sir T. Greshama) choæ memoria³ Kopernika Monetê cudene ratio (Sposób bicia monety) powsta³ w 1526 r., a praca Greshama For the Understanding of the Exchange w 1559 r. 1 Manufaktura — to forma organizacji pierwszych przedsiêbiorstw kapitalistycznych; rêkodzielnicza forma wytwórczoœci przemys³owej poprzedzaj¹ca rozwój wielkiego przemys³u. '' Por. E. Taylor, Historia rozwoju ekonomiki, t. I, Poznañ 1957, s. 33. ' Ibidem, s. 35. 2. Glówne szkoty myœli ekonomicznej 35 Do tego samego kierunku ekonomii zaliczyæ mo¿na te¿ publikacje ks. P. Grabowskiego, który m.in. domaga³ siê wprowadzenia ce³ na wywóz surowców z Polski, np. zbo¿as. Na prze³omie XVII i XVIII wieku pojawi³y siê krytyczne oceny Krytyka merkantylizmu. Dotyczy³y one m.in. ekonomicznej roli pañstwa (czyli merkantyliz-interwencjonizmu pañstwowego). Ingerencja by³a potrzebna do realizacji mu gospodarczej polityki merkantylistycznej — pomocy w rozwoju prywatnej dzia³alnoœci gospodarczej. Polityka interwencjonizmu straci³a sens wówczas, gdy przedsiêbiorstwa prywatne osi¹gnê³y poziom umo¿liwiaj¹cy im samodzielnoœæ. Zosta³o wtedy sformu³owane has³o: laissez faire, laissez passer (zezwoliæ na wszystko). PóŸniej dodano laisser aller (niech rzeczy id¹ swoim trybem). Has³a te oznacza³y ¿¹danie pe³nej swobody dzia³alnoœci gospodarczej w kraju oraz w handlu z zagranic¹. Generaln¹ krytykê merkantylizmu, a w konsekwencji i polityki protek-cjonistycznej, przeprowadzi³ D. Hume (1711-1776), znany filozof szkocki. Krytyka merkantylizmu utorowa³a drogê nowemu kierunkowi myœli ekonomicznej — fizjokratyzmowi. 2.3. Fizjokratyzm i jego twórcy Najbardziej znanym fizjokrat¹ we Francji, gdzie ten kierunek powsta³, by³ F. Quesnay (1694-1774), lekarz nadworny króla Ludwika XV. Dobra znajomoœæ metodologii i teorii nauk przyrodniczych wp³ynê³a na sposób ujmowania przez Quesnaya i jego uczniów problemów ekonomicznych. G³ównemu swemu dzie³u, s³awnemu Tableau Economi¹ue, nada³ kszta³t schematu kr¹¿enia krwi w organizmie ludzkim. System fizjokratyczny opiera³ siê na trzech podstawowych koncepcjach9: Podstawowe 1) porz¹dku naturalnego; koncepcje 2) dochodu czystego; 3) obiegu dóbr (która w istocie jest teori¹ podzia³u dochodu spo³ecznego). Koncepcja porz¹dku naturalnego (l'ordere natural) jest najwa¿niejszym twierdzeniem fizjokratów. Jest to jednoczeœnie antyteza ustroju sztucznie stworzonego przez cz³owieka, jak np. koncepcja Monteskiusza o pañstwie jako umowie spo³ecznej. Ostatecznie tym porz¹dkiem naturalnym jest porz¹dek ustanowiony przez Boga, czyli porz¹dek opatrznoœciowy. Zdaniem fizjokratów wynika z tego, ¿e ustrój oparty na porz¹dku naturalnym jest wyrazem dobrowolnej i œwiadomej dzia³alnoœci jednostek. Podstawê takiego ustroju tworz¹ wolnoœæ i w³asnoœæ. Wed³ug Quesnaya ide¹ 8 Por. E. Lipiñski, Historia powszechnej..., op.cit., s. 76. 9 Por. E. Taylor, Historia rozwoju ..., op. cit.. s. 46 oraz E. Lipiñski, Historia powszechnej .... op. c/r., s. 24. 36 Stefan Marciniak wiod¹c¹ w dzia³alnoœci gospodarczej jest interes osobisty. Naturalnym prawem cz³owieka jest takie kszta³towanie swego losu, aby by³ mo¿liwie najlepszy, nie powinno to jednak powodowaæ krzywdy innych ludzi. Prawa ekonomii wed³ug fizjokratów powinny mówiæ „to, co powinno byæ", a nie „to co jest". St¹d ekonomia jest nauk¹ normatywn¹, a nie nomotetyczn¹. Fizjokrata N. Baudeau, jeden z uczniów Quesnaya, pisa³, ¿e ekonomia jest nauk¹ œcis³¹, jak np. geometria. Jest to wiêc nauka normatywna i matematyczna „... gdy¿ postêpowanie cz³owieka poddane jest tym samym prawom fizycznym, co i ca³y wszechœwiat" I0. Koncepcja dochodu czystego. Podstawowym zagadnieniem ekonomicznym jest problem dochodu spo³ecznego. Dochód czysty, rozumiany jako suma dóbr i us³ug wytworzonych w ci¹gu roku, fizjokraci pojmowali rzeczowo (technicystycznie), a nie jako bogactwo ujête monetarnie (jak u merkantylistów). Fizjokraci pomijaj¹ w swych rozwa¿aniach problem wartoœci. Uto¿samiaj¹ wartoœci dóbr z ich po¿ytecznoœci¹ (czyli u¿ytecznoœci¹, tzn. zdolnoœci¹ zaspokajania okreœlonych potrzeb ludzkich). Praca Technicystyczno-rzeczowe ujêcie dochodu czystego prowadzi fizjo-produkcyjna kratów do uznania wy³¹cznej produkcyjnoœci ziemi. Jedynie ten czynnik i nieprodu- procjukcjj (ziemia) zapewnia powstanie nowych dóbr, tzn. jedynie praca w rolnictwie daje dochód czysty. Quesnay twierdzi³: „Rolnictwo jest Ÿród³em wszystkich bogactw pañstwa i bogactw wszystkich obywateli" ''. Wszelkie inne zajêcia (prace) przetwarzaj¹ tylko dobra wytworzone w rolnictwie, nie wytwarzaj¹ niczego nowego. Oznacza to, ¿e jedynie praca w rolnictwie jest produkcyjna, a inne s¹ nieprodukcyjne. Koncepcja obiegu dóbr