... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.

Kostrzewski, 1970). Pos³ugiwanie siê amerykañskimi normami do kwestionariusza WISKAD (polska wersja MMPf) zaleca P³u¿ek (1971 — na nieodpowiednioœæ takiego postêpowania zwraca uwagê Drwal, 1995, s. 21). Jak tedy postêpowaæ, gdy planujemy wykorzystanie naszej adaptacji testu X do porównañ miêdzykulturowych? S¹dzê, ¿e odpowiednia jest propozycja zg³oszona przez Drwala (1985, s. 22): „W badaniach miêdzykulturowych zwykle pragniemy wykazaæ istnienie pewnych uniwersalnych elementów ró¿nych kultur (aspekty «etikalne», etics) i elementów specyficznych dla ka¿dej kultury (aspekty «emikal- ne», emics, por. Berry, 1969, 1980; Brishlin, 1976). Zbyt daleko posuniête starania o uzyskanie pe³nej równowa¿noœci mog¹ doprowadziæ do eliminacji wariancji za- le¿nej od kultury i — paradoksalnie — do nieprzydatnoœci testu do badañ miêdzy- kulturowych. Optymalnym rozwi¹zaniem jest zbudowanie testu, który (dla dwóch kultur) bêdzie sk³ada³ siê z trzech typów zadañ: emikalnych dla kultury A, emikal- nych dla kultury B, etikalnych dla obu kultur". Dystynkcja emic — etic wprowadzona zosta³a po raz pierwszy — jak podaj¹ Berry i in. (1992, s. 232) — w 1967 r. przez Pike'a, który wzorowa³ siê na przyjêtym na gruncie lingwistyki rozró¿nie- niu: fonemiki (zajmuj¹cej sie analiz¹ cech charakterystycznych, specyficznych dla danego jêzyka) i fo- netyki (zajmuj¹cej siê analiz¹ cech wspólnych, niespecyficznych dla danego jêzyka; ang. phonemics — phonetics). 578 2.2. Czy mo¿liwe jest skonstruowanie testu neutralnego kulturowo — problem testów: culture-free, culture- fair oraz culture-reduced Psychologowie chc¹c siê uniezale¿niæ od wp³ywów kulturowych na: (a) treœæ pozycji testowych (kontekst kultury X, w której test zosta³ skonstruo wany), (b) ich odczytanie przez osoby badane (kontekst kultury Y, w której test jest stosowany), (c) interpretacjê uzyskanych wyników (kontekst kultury X lub Y w zale¿noœci od tego, kto dokonuje tej interpretacji), (d) rezultaty przeprowadzonych porównañ miêdzykulturowych (te zaœ mog¹ byæ prowadzone albo z „pozycji" kultury autora oryginalnego testu, albo z „pozy cji" kultury stosowania przek³adu testu), postanowili stworzyæ takie testy, które by³yby jednakowo odbierane i przez osoby je stosuj¹ce, i przez osoby poddane badaniom. Mówi¹c inaczej, postanowili stworzyæ testy, które nie wymaga³yby ¿adnych za³o¿eñ dotycz¹cych kontekstu kulturowego i które mo¿na by swobodnie stosowaæ zarówno wobec osób zamieszkuj¹cych kraj A, jak i wobec osób z kraju B (mimo dziel¹cych je ró¿nic geograficznych, ustrojowych, jêzykowych, religijnych itp. — np. USA-Australia, USA-Polska, USA-Chiny — ¿eby wskazaæ na ró¿ne wersje testu „Wiadomoœci" WAIS-R stosowane w tych krajach; por. Brzeziñski, 1993b), wobec osób mieszkaj¹cych na wsi i w mieœcie (autorzy chiñskiej adaptacji WAIS-R musieli sporz¹dziæ odrêbne normy dla populacji miejskiej i dla populacji wiejskiej - por. Brzeziñski 1993b, s. 154), wobec osób odmiennej p³ci, osób o ró¿nej przynale¿noœci etnicznej (bardzo „gor¹cy" w USA problem testowania Murzynów za pomoc¹ tradycyjnych, „wymyœlonych przez Bia³ych", testów inteligencji — por. Hernstein, Murray, 1994; Jensen, 1980; D. Seligman, 1995; Hornowska, 1995). Bodaj¿e pierwszym psychologiem, który pokusi³ siê o stworzenie takiego wol- nego od wp³ywów kulturowych testu by³ Cattell. On to w 1940 roku u¿y³ sformu- ³owania „test wolny od uwarunkowañ kulturowych" (ang. culture-free intelligence test) (por. Kostrzewski, 1985, s. 49). Od 1971 roku Cattell pos³uguje siê okreœle- niami culture-fair test oraz culture-reduced test: „test inteligencji fair pod wzglê- dem kulturowym (culture-fair), lub wolny od uwarunkowañ kulturowych (culture- ?free), lub te¿ o ograniczonym uwarunkowaniu kulturowym (culture-reduced) jest to taki test, który bazuje na materiale i uwzglêdnia nawyki wspólne wszystkim kulturom, i który stara siê zminimalizowaæ wp³yw specjalnych, kulturowo uwarun- kowanych sprawnoœci w ujmowaniu z³o¿onych relacji. Nie wymaga eliminacji ró¿- nic rasowych i klasowych, jeœli takie ró¿nice istniej¹ realnie" (Cattell, 1971, s. 513 — cyt. za: Kostrzewski, 1985, s. 50). Mówi¹c inaczej, w nawi¹zaniu do treœci poprzedniego punktu, testy o ograniczonym uwarunkowaniu kulturowym, to testy, które stworzone zosta³y w konwencji „etikalnej". Cattell (a tak¿e Jensen, 1980, rozdz. 14.: Culture-reduced tests and techni¹ues, s. 635-714) jest przekonany, ¿e 579 pos³ugiwanie siê takimi testami, jak testy wchodz¹ce w sk³ad trzech Catte³lowskich serii CFI (ang. Culture Fair Inte³ligence tests) testów typu „papier i o³ówek", stosowanych z ograniczeniem czasowym (testy szybkoœci) wobec osób w ró¿nym wieku (skala 1.: 4-8 lat; skala 2.: 8-13 lat; skala 3.: powy¿ej 8 lat), testy labiryntów opracowane przez Porteusa (ang. Porteus Ma¿e Test), test Rysunku Postaci Ludzkiej Goodenough-Harrisa (por