... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
By³a to wci¹¿ jeszcze ocena-negatywna. W najszerszym rozumieniu: jako epoka w historii kultury europejskiej, barok obejmuje zjawiska artystyczne od koñca XVI do po³owy XVIII w. W sensie najwê¿szym pojêcie to okreœla kierunek w sztukach plastycznych W³och i Hiszpanii, wystêpuj¹cy równie¿ w krajach Europy Œrodkowej (Austria, Niemcy). Pomiêdzy tymi skrajnymi wariantami istnieje wiele koncepcji poœrednich, doty- 73 BAROK cz¹cych zarówno topografii baroku, jak i jego ram chronologicznych. Próby periodyzacji baroku w granicach poszczególnych kultur narodowych i w zale¿noœci od charakteru rozmaitych dyscyplin humanistycznych tworz¹ pogmatwan¹ mapê krzy¿uj¹cych siê zjawisk i nie³atwa jest próba ich uporz¹dkowania. Orientacyjnie przyj¹æ mo¿na, ¿e okres wczesnego baroku w Europie przypada na ostatnie dziesiêciolecia XVI i pierwsze XVII w. W sztukach plastycznych i architekturze (koœció³ II Gesu w Rzymie), a tak¿e w literaturze (CetvaBtesr£ope_de_yega, Szekspir) jest to okres tzw. baroku skromnego. Czasy rozkwitu przypadaj¹ na œrodkowe dziesiêciolecia XVII w.W koñcowych dziesi¹tkach lat XVII i nieomal do po³owy XVIII w. barok trwa jeszcze w krajach s³owiañskich, chocia¿ jest to ju¿ okres schy³ku. W Europie Zachodniej i Œrodkowej koñcowe lata XVII i pocz¹tek XVI H w. w sztukach plastycznych i architekturze uwa¿a siê na ogó³ za okres nowego stylu — rokokafw odWesiefiiu do literatury czêœciej wystêpuje termin: „póŸny barok". Swoist¹ mutacjê baroku europejskiego o cechach schy³kowych reprezentuje barok hispano-amerykañski. Za ojczyznê baroku uczeni sk³onni s¹ uwa¿aæ Rzym, choæ niektórzy przypisuj¹ tê rolê Hiszpanii. Œwiat sztuki baroku obejmuje kraje Europy Po³udniowej (W³ochy, Hiszpania, Portugalia), Europê Œrodkow¹ (Austria, Niemcy, Niderlandy), Angliê i Europê Wschodni¹ (Polskê, Czechy, Ruœ, Wêgry i ksiêstwa naddunajskie, z których powsta³a Rumunia), wreszcie kraje ba³kañskie. Jakkolwiek od koñcowych dziesiêcioleci IX w. a¿ po lata bie¿¹ce trwa ¿ywio³owy rozwój badañ nad barokiem w Europie, jednak nie zakoñczy³ siê spór o rozumienie terminu. Do dziœ brak odpowiedzi na pytanie, czy barok to jeden z wielu stylów epoki czy styl jedyny, obejmuj¹cy zjawiska artystyczne ca³ego okresu. Drugi nie rozwi¹zany problem to uznanie terminu „barok" za ndzwê b¹dŸ stylu, b¹dŸ epoki w dziejach kultury. Œwiadomoœæ religijna. Barok przynosi nasilenie chrzeœcijañskiej œwiadomoœci religijnej, chocia¿ nieraz nie mieœci siê ona w ramach ortodoksji. Olbrzymi rozwój i rozkwit sekt chrzeœcijañskich, ich programy odnowy religijnej, jakkolwiek odrzucaj¹ce czêsto wiêŸ koœcieln¹, œwiadczy³y nie tylko o pragnieniu etycznego odnowienia ¿ycia, ale równie¿ o zainteresowaniach teologiczno-fi-lozoficznych. Mimo pewnych cech wspólnych istotne s¹ ró¿nice pomiêdzy œwiadomoœci¹ religijn¹ baroku i -> œredniowiecza, do którego barok wyraŸnie nawi¹zuje^ Religijnoœæ œredniowiecza mieœci³a siê na ogó³ w ramach ortodoksyjnego Koœcio³a, a próby wy³amania siê ze wspólnoty by³y raczej sporadyczne. Barok pojawi³ siê w Europie ju¿ po tragicznym roz³amie wywo³anym -»reformacj¹. Dla spraw sztuki i myœli filozoficznej istnienie w Europie Zachodniej œrodowisk katolickich i protestanckich mia³o du¿e znaczenie i zadecydowa³o o specyficznym charakterze epoki, o jej nasyceniu kontrastami i sprzecznoœciami. (Indywidualizm i sceptycyzm religijny, charakterystyczny posiew myœli reformacyjnej, wyda³ obfite owoce dopiero w okresie baroku. Rozprawianie o teologii przesta³o byæ wy³¹czn¹ domen¹ kleru i filozofów, przeniknê³o do XVII-wiecznych salonów, do wszystkich niemal rodzajów literatury. Osi¹ powszechnego zainteresowania sta³ siê problem -»kontrreformacji, która triumfowa³a. Papiestwo wzmocni³o swoj¹ pozycjê i aspiruj¹c do stanowiska mo¿nego mecenasa, chcia³o podporz¹dkowaæ religii liczne dziedziny sztuki. W opozycji do silnego nurtu religijno-filozoficznego pozostawa³ w baroku libertynizm (zw³aszcza we Francji), którego zwolennicy: F. La Mothe le Vayer, G. Naude, Ch. Saint-Evremond i in., wystêpowali przeciwko roli religii i Koœcio³a w ówczesnym ¿yciu spo³ecznym. Filozofia i nauki przyrodnicze. Baroku jako zjawiska o szerokim zasiêgu kulturowym nie da siê rozpatrywaæ wy³¹cznie ze stanowiska czysto estetycznego. Nie mo¿na pomin¹æ charakterystycznych dla tej epoki przemianwfilozpjnj_wjiauce. Zaczyna siê okres stopniowej emancypacji nauk przyrodniczych w stosunku do filozofii jako rzekomej pannauki. Rewelacyjne odkrycia geograficzne i astronomiczne (Kolumb, Kopernik) przypad³y wprawdzie na czasy renesansu, ale dopiero w baroku oddzia³a³y szerzej i przynios³y bogaty plon. Odmieni³ siê horyzont filozoficzny i naukowo-przyrodniczy. Pojawi³o siê poj|sie_niesknñczonoœci œwiata fizycznego zarówno w naukach przyrodniczych, jak i w filozofii. W tej ostatniej najpe³niejsze konsekwencje z Kopernikowskiego heliocentryzmu wyci¹gn¹³ Giordano Bruno. Zagadnienie nieskoñczonoœci, newralgiczny problem epoki, wspó³istnieje z inn¹ donios³¹ koncepcj¹: o jednorodnej budowie wszechœwiata. Niekiedy bywa to interpretowane jako próba opowiedzenia siê po stronie potêpianego przez Koœció³ materializmu. 74 BAROK W epoce baroku istnia³y trzy zasadnicze nurty filozoficzne: skrajnie naturalistyczny (F. Bacon, T. Hobbes), skrajnie spirytualistyczny (mistycy hiszpañscy i szkota œl¹ska) i panteistyczny (B. Spi-noza, G. W. Leibniz). Dziêki Kartezjañskiej koncepcji cogito (myœlê; Rozprawa o metodzie, 1637) i Myœlom (1669) B. Pascala w filozofii baroku powstaj¹ zrêby nowo¿ytnego sceptycyzmu, którego reperkusje odnajdujemy w wielu póŸniejszych kierunkach filozoficznych. Drugim nowym elementem filozofii w baroku by³a coraz jaœniej i w coraz szerszym zakresie uœwiadamiana zasada coincideniia_ oppositorum (jednoœci przeciwieñstw), istniej¹ca zarówno w otaczaj¹cej cz³owieka rzeczywistoœci, jak i w sztuce. Myœl polityczna i spo³eczna. ¯ycie umys³owe epoki nurtuj¹ zagadnienia pañstwa i w³adzy, a przede wszystkim idee i racje pañstwa absolutnego. Pomiêdzy aprobat¹ a surow¹ krytyk¹ oscyluj¹ filozofowie i artyœci: stosunek jednostki do w³adzy absolutnej odzwierciedli³ siê w barokowej myœli politycznej, w filozofii, literaturze, a zw³aszcza dramaturgii (P. Corneille, J. Racine). Zainteresowanie cz³owiekiem jako jednostk¹ odczuwaj¹c¹ metafizyczny lêk, skierowan¹ ku Bogu i nieskoñczonoœci (francuscy poeci „p³on¹cej wyspy", angielscy „poeci metafizyczni") jest ³¹czone ze spojrzeniem na cz³owieka jako cz³onka spo³ecznoœci, na stosunek jednostki do pañstwa i spo³eczeñstwa. Pojawiaj¹ siê koncepcje utopijne (T. Campanella) i racjonalistyczne (T. Hobbes, O.B. Vico). Estetyka. Barok przynosi zdecydowane odejœcie od renesansowego poczucia harmonii œwiata i ¿ycia