... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.

1840-1861) nie zdo³a³ siê przeciwstawiæ presji prowincjonal- nych sejmów stanowych i w 1847 r. zwo³a³ ich przedstawicieli na naradê; za- pocz¹tkowa³o to dzieje pruskiego parlamentaryzmu. Dopiero jednak ruchy rewolucyjne 1848 r. doprowadzi³y do pewnej demokratyzacji systemów politycznych pañstw niemieckich, zwo³ania ich parlamentów, a wreszcie do utworzenia parlamentu ogólnoniemieckiego we Frankfurcie. Wiedeñska rewolucja 1848 r. zmusi³a w³adze do pogodzenia siê z faktem powstania ogólnoaustriackiego parlamentu. Wprawdzie rewolucjê 534 CZASY NAJNOWSZE zduszono, nast¹pi³ nawrót do scentralizowanej w³adzy monarszej, lecz w drugiej po³owie XIX w. stopniowo dokonywano reform, demokratyzuj¹- cych prawo wyborcze i zwiêkszaj¹cych znaczenie parlamentów. Niepodleg³e pañstwa ba³kañskie powstaj¹ce na gruzach imperium ture- ckiego przejmowa³y wzory ustrojowe z zachodniej Europy wraz z doœwiad- czeniami systemów partyjnych. Korzystano zw³aszcza ze wzorów monarchii belgijskiej i francuskiej, ograniczaj¹cych w³adzê monarchy na rzecz praw parlamentu. Wp³ywa³y na to z jednej strony sympatie niektórych demokra- tycznych dzia³aczy ruchu narodowego, z drugiej zaœ - interesy mocarstw rywalizuj¹cych o wp³ywy. System monarchii konstytucyjnej stwarza³ mo¿li- woœci ingerencji w wewnêtrzne sprawy nowo powsta³ych pañstw i wzajemne- go równowa¿enia swych pozycji. Zauwa¿yæ jednak nale¿y, i¿ przejmowane z zagranicy rozwi¹zania, obce w³asnym tradycjom politycznym, nie wyrasta- j¹ce z doœwiadczeñ walki o reformy ustrojowe, z trudem adaptowa³y siê na gruncie Europy Po³udniowo-Wschodniej. Innego wyjœcia wszak¿e nie by³o. Narodowe tradycje ogranicza³y siê do znajomoœci ustroju despotycznej Tur- cji, a tak¿e do doœwiadczeñ lokalnych samorz¹dów na skalê poszczególnych miejscowoœci. Najbardziej odporna na procesy przemian ustrojowych okaza³a siê Ro- sja. Dopiero rewolucja 1905 r. zmusi³a monarchê (by³ nim Miko³aj II, ur. 1868, zm. 1918, pan. 1894-1917) do nadania konstytucji i zwo³ania par- lamentu (Dumy), lecz w latach nastêpnych jego realne znaczenie mala³o. Autokratyczny system sprawowania w³adzy prowadzi³ do zaostrzania siê na- piêæ spo³ecznych i sprzyja³ konspiracyjnym formom dzia³alnoœci politycznej. Zaci¹¿yæ to mia³o w XX w. na rozwoju spo³eczeñstw wchodz¹cych uprzednio w sk³ad imperium Romanowów. Jednym ze sk³adników procesu przeobra¿eñ europejskich by³a emancy- pacja ¯ydów. "Intencj¹ obroñców emancypacji ¯ydów w Polsce i w innych krajach w koñcu XVIII w. i od pocz¹tku XIX w. by³o, aby nowa legislacja umo¿liwia³a ludnoœci ¿ydowskiej wyjœcie z getta w sensie terytorialnym i kul- turowym, przyœpieszy³a proces cywilizacyjny, toruj¹c ¯ydom drogê do in- nych zajêæ, a tym samym integruj¹c ich z ludnoœci¹ chrzeœcijañsk¹" - pisa³ Artur Eisenbach. Proces ten przebiega³ w ca³ej Europie, choæ w ró¿nym tempie, rozmaitych formach i ze specyficznymi skutkami. Ograniczenia dotycz¹ce ¯ydów we Francji znios³a wielka rewolucja. W Wielkiej Brytanii proces ten rozpocz¹³ siê w 1740 r., postêpowa³ w drodze stopniowych oraz cz¹stkowych reform (zw³aszcza istotne by³o znoszenie w poszczególnych dziedzinach ¿ycia publicznego obowi¹zku sk³adania przy- siêgi wed³ug zasad chrzeœcijañskich) i trwa³ ponad stulecie. W wielu innych krajach ograniczenia znios³o ustawodawstwo napoleoñskie (choæ po 1815 r. zdarza³y siê - jak w Królestwie Neapolu - nawroty do poprzedniego sta- nu prawnego). W Prusach i Austrii od koñca XVIII w. stanowiono normy prawne, które mia³y rozwi¹zaæ problem statusu ¯ydów, w praktyce prowa- dz¹c do zmienionych form dyskryminacji; towarzyszy³y temu przywileje dla EUROPA NOWOCZESNA: D£UGIE TRWANIE SYS1'EMÓW W£ADZY 535 œrodowisk zamo¿nych, asymiluj¹cych siê, a nawet wchodz¹cych w sk³ad elit spo³ecznych. Dopiero druga po³owa stulecia - po rewolucji 1848 r. - przynios³a znie- sienie praw specjalnych dotycz¹cych ¯ydów, choæ ró¿ne formy rzeczywistej dyskryminacji mia³y przetrwaæ wiele dziesiêcioleci. Charakterystyczna by³a zarazem niechêæ i pogarda wobec tych œrodowisk ¿ydowskich, które zacho- wa³y nie tylko wiarê, lecz tak¿e odmienny jêzyk (nazywany czêsto ¿argo- nem). W Królestwie Polskim program równouprawnienia ¯ydów ³¹czy³ siê z ruchem wyzwoleñczym mieszczan oraz d¹¿eniem do nadania praw ch³o- pom. Prawa obywatelskie otrzymali ¯ydzi dopiero w 1862 r., lecz niektóre postacie dyskryminacji - jak na ca³ym terytorium poddanym w³adzy cara rosyjskiego - przetrwa³y do pierwszej wojny œwiatowej i rewolucji socjalistycz- nej. Pozosta³oœci rosyjskich norm dyskryminacyjnych znios³a ustawa z 1931 r. Przemianom w strukturach politycznych towarzyszy³y zmiany w koncep- cjach dotycz¹cych pañstwa