... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
O specyfice polskiego żydostwa napiszemy szerzej w następnych rozdziałach. Tutaj chciałbym tylko zaznaczyć, że na skutek istnienia w Polsce bardzo licznej społeczności żydowskiej zarysował się głęboki podział pomiędzy żydowską klasą wyższą (rabinami i bogaczami) a masami żydowskimi; rozłam ten, powstały w wieku XVIII, trwał przez całe stulecie XIX. Dopóki gmina żydowska miała władzę nad swymi członkami, dopóty wszelkie próby rewolty wywoływanej przez biedotę, która dźwigała główny ciężar wysokich podatków, gaszone były w zarodku przez połączone siły aparatu przymusu żydowskiej „samowładzy” i przymusu religijnego. Z wyżej wymienionych powodów przez cały okres judaizmu klasycznego (jak również w czasach nowożytnych) rabini byli najbardziej lojalnymi, żeby nie powiedzieć najżarliwszymi poplecznikami panujących reżymów; im bardziej radykalny był reżym, tym większym się cieszył poparciem rabinów. 3. W okresie judaizmu klasycznego społeczność żydowska znajdowała się w totalnej opozycji do otaczającego ją społeczeństwa nieżydowskiego; wyjątek stanowił król i (tam gdzie miała wpływy) szlachta. Szerzej zjawisko to zostanie przedstawione w rozdziale V. Omówione tu trzy cechy społeczności żydowskiej, potraktowane łącznie, pozwalają lepiej zrozumieć, dlaczego tak, a nie inaczej potoczyły się jej losy w krajach chrześcijańskich i muzułmańskich w okresie judaizmu klasycznego. Żydzi zajmowali wyjątkowo uprzywilejowaną pozycję w tych państwach, gdzie władze sprawowały silne reżymy, które zachowały feudalny charakter, i gdzie świadomość narodowa nie zaczęła się jeszcze w ogóle rozwijać. Było to zwłaszcza widoczne w przedrozbiorowej Polsce, a pod koniec XV stulecia także w królestwach iberyjskich, gdyż i tu, i tu zahamowane zostało czasowo bądź trwale tworzenie się potężnej monarchii feudalnej. Najbujniej judaizm klasyczny rozkwitał pod reżymami silnymi, z reguły oderwanymi od większości klas społecznych. W takich właśnie systemach żydzi pełnili jedną z funkcji typowych dla klasy średniej, tyle że w formie wyłącznie służebnej. Z tego powodu spotykali się nie tylko z opozycją ze strony chłopstwa (opozycja ta, za wyjątkiem nielicznych buntów ludowych, nie miała większego znaczenia), lecz co ważniejsze, ze strony nieżydowskiej klasy średniej (której znaczenie w Europie rosło) oraz plebejskiej części duchowieństwa i szlachty. Natomiast w krajach, w których anarchię feudalną udało się ukrócić, zaś szlachta weszła z królem (i przynajmniej częścią mieszczaństwa) w układ o charakterze narodowym czy quasinarodowym i dopuszczona została do rządzenia krajem, pozycja żydów ulegała osłabieniu. Ten ogólny schemat istniejący zarówno w krajach muzułmańskich jak i chrześcijańskich najlepiej ilustrują poniższe przykłady. ANGLIA, FRANCJA I WŁOCHY Najlepszym przykładem funkcjonowania tego schematu jest Anglia, gdyż okres pierwszego osadnictwa żydowskiego w tym kraju był stosunkowo krótki i zbiegł się w czasie z procesem kształtowania się angielskiej narodowej monarchii feudalnej. Żydzi zostali sprowadzeni do Anglii przez Wilhelma Zdobywcę, jako część mówiącej po francusku normandzkiej klasy rządzącej, zaś ich głównym zadaniem miało być udzielanie pożyczek tym możnowładcom, duchownym i świeckim, którzy nie byli w stanie płacić swych feudalnych należności (w Anglii były one bardzo rygorystycznie egzekwowane, ze stanowczością niespotykaną w owych czasach w innych monarchiach europejskich). Największym protektorem żydów był król Henryk II, Magna Charta Libertatum zapoczątkowała zaś ich upadaek, który trwał przez cały konflikt baronów z Henrykiem III. Chwilowe rozwiązanie konfliktu przez Edwarda I, a także utworzenie parlamentu, unormowanie i uregulowanie podatków, zbiegło się w czasie z wypędzeniem żydów z Anglii. Podobnie było we Francji, gdzie żydzi osiągnęli swój rozkwit w wiekach XI i XII, w okresie powstawania silnych księstw feudalnych; ich najlepszym protektorem wśród Kapetyngów był, pomimo swej głębokiej wiary i szczerej chrześcijańskiej pobożności, król Ludwik VII (1137-80). W owym czasie żydzi uważali siebie za rycerzy (w języku hebrajskim: paraszim), zaś czołowy autorytet żydowski Francji, Babbenu Tam, przestrzegał swych rodaków, by nie przyjmowali zaproszenia panów feudalnych do osiedlania się na ich dobrach, o ile nie towarzyszyły temu przywileje przynależne innym rycerzom. Pogorszenie się pozycji żydów rozpoczyna się z nastaniem Filipa II Wspaniałego, twórcy sojuszu politycznego i militarnego korony z rosnącym na znaczeniu ruchem „komun” mieszczańskich, zaś całkowity upadek ma miejsce za Filipa IV Przystojnego, który jako pierwszy zwołał Stany Generalne całej Francji, by zdobyć w ten sposób poparcie narodu przeciwko papieżowi. Ostatecznie wypędzenie żydów z Francji wiąże się z ustanowieniem prawa korony do nakładania podatków oraz „unarodowieniem” się monarchii. W innych krajach Europy zamieszkanych w owym czasie przez żydów było podobnie. Odkładając przykłady chrześcijańskiej Hiszpanii i Polski na później, gdyż wymagają one osobnego omówienia, zwróćmy uwagę, że we Włoszech, gdzie wiele miast posiadało republikański system rządów, dostrzec można podobną prawidłowość. Żydzi prosperowali szczególnie w państewkach papieskich, w bliźniaczych królestwach feudalnych Sycylii i Neapolu (zanim ich stamtąd na rozkaz Hiszpanów około roku 1500 nie wypędzono) oraz feudalnych enklawach Piemontu. W dużych, rozwiniętych i niezależnych miastach takich jak Florencja żydów było niewielu, nie pełnili też żadnej wyjątkowej roli społecznej. ŚWIAT MUZUŁMAŃSKI Ten sam ogólny schemat odnosi się także do krajów muzułmańskich, z tą różnicą, że nie istniało tam praktycznie zjawisko wypędzanią żydów, jakko sprzeczne z prawem islamskim