... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Gen. Meade trafnie przewidywał, że atak pójdzie na środek jego pozycji i odpowiednio przygotował obronę, umieszczając tam dwa korpusy i przygotowując z tyłu łatwe do przerzucenia rezerwy. Rozstrzygający atak konfederatów na pozycje federalne nastąpił trzeciego dnia bitwy (3 lipca). Właśnie przybyła na pole walki wyborowa dywizja Wirginii; dołączyła do niej jedna z dywizji Karoliny Północnej i inne doborowe oddziały — w sumie 15 tyś. żołnierzy. Był to kwiat armii południowej. Gen. Lee postanowił użyć tych oddziałów jako kolumny szturmowej do frontalnego uderzenia na silne i dobrze przygotowane pozycje federalne na Wzniesieniu Cmentarnym. W upalne popołudnie lipcowe — po krótkiej przerwie w walce nastąpił atak. Złowieszczą ciszę przerwały dwa wystrzały armatnie, a po nich rozpoczęła się kanonada 130 dział konfederatów, a niebawem i całej artylerii Unii. Ten huraganowy ogień trwał przez dwie godziny i około godziny trzeciej znowu nastąpiła cisza na zadymionych polach i wzgórzach. Dopiero po chwili zaczęła się wyłaniać z lasów naprzeciw pozycji Unii kolumna szturmowa konfederatów; Po wyjściu na otwarte pola kolumna zatrzymała się, wyrównując swe szeregi jak na mustrze lub przed .paradą; następnie ruszyła na półtora kilometra szeroką falą z rozwiniętymi sztandarami, ale bez żadnej osłony i cały czas pod górę przez istne piekło ognia artyleryjskiego, dla którego była doskonałym ce-tem. Gdy kolumna szturmowa zbliżyła się już na 200 m do linii leprzyjaciela, spotkały ją mordercze salwy ognia karabinowe-?°- Kolumna zachwiała się i zaczęła się załamywać, jednakże Ikuset żołnierzy dopadło do samego środka pozycji nieprzyja-Nastąpiła rozpaczliwa walka wręcz. Nie uszedł stamtąd ani z atakujących żołnierzy - - wszyscy albo polegli, albo do- 262 263 r stali się do niewoli. Główna część nacierającej kolumny — wobec przerażających strat — ostatecznie załamała się i zawróciła - - nadal pod gwałtownym ogniem artylerii. Wobec zapadającego mroku bitwa była zakończona. Tylko połowa atakujących żołnierzy zdołała powrócić do pozycji wyjściowej, reszta zginęła. W samej dywizji Wirginii na 4500 żołnierzy, którzy wzięli udział w ataku, 3392 zginęło. Z liczącej 93 tyś. armii Unii poległo 23 tyś., gen. Lee ze swych 70-tysięcznych sił stracił 30 tyś. wyborowych żołnierzy. Zwracając się po bitwie do jednego ze swych generałów Lee powiedział: „To jest mój błąd — to ja przegrałem walkę, a wy musicie mi dopomóc wydobyć się z tego, jak można najlepiej". Lee podał się też zaraz do dymisji, lecz prezydent Davis jego dymisji nie przyjął, podkreślając jego zasługi. Lee wycofał się po bitwie na Południe, lecz musiał się zatrzymać przed wezbraną wówczas rzeką Potomac. Była to dobra okazja dla gen. Meade'a do uderzenia i ewentualnego zniszczenia armii konfederatów, do czego Lincoln go namawiał, przysyłając mu na pomoc 20 tyś. żołnierzy. Jednak Meade, człowiek bardzo ostrożny, nie chciał ryzykować swej reputacji i Lee przez nikogo nie ścigany przeprawił się szczęśliwie przez Potomac i uszedł ze swymi oddziałami na Południe. Bitwa pod Gettysburgiem uważana jest za największą w czasie całej wojny zarówno pod względem strat, jak i liczby biorących w akcji żołnierzy; stała się przedmiotem do dzisiaj nie" kończących się dyskusji, badań i inspiracji dla poetów oraz pisarzy. Zwycięstwo to natchnęło również Lincolna do słynnego przemówienia gettysburskiego. Bitwa ta uważana jest też za przełomowy punkt wojny, przynajmniej pod względem politycznym. Gdyby bowiem zwyciężyli konfederaci, otworzyłoby im to drogę do kluczowych ośrodków Północy, a nawet do Waszyngtonu, zaktywizowałoby północnych zwolenników kompromisowego pokoju. Prawdopodobnie doprowadziłoby również do uznania Południa przez mocarstwa europejskie za niepodległe państwo, a nawet do interwencji tych mocarstw na rzecz Konfederacji- Pod względem militarnym jednak bitwa pod Gettysburgiem nie stanowiła jeszcze przełomu