... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.

Nie do zlekcewa�enia s� r�wnie� p�niejsze dzie�a Eliasa, w kt�rych da� on wyraz potrzebie rewizji wi�kszo�ci dogmat�w my�li socjologicznej 1 Por. "Theory, Cuiture & Society" 1987, t. 4, nr 2-3 spec: Norbert Elias and Figurational Sociology, Mennelf. Gousblom Introduction, s. 36-39. 2 Zob. "Theory, Cuiture & Society", s. 130-131. 3 Por. EIras, w: The ... Reader, S. 131. * Por. Oennis Smith, Norbert Elias and Modern Social Theory, London-Triousand Oaks, Cal. 2001, rozdz. 4. Zob. tak�e Norbert Elias. Processes ot State Formation and Nation Buiiding, w: Transactions ot the 7(r) World Congress ot Sociology 1970, t. 3, Sofia 748 1972, s, 274-284. kierunk�w interakcjonistycznych. Znalaz�o si� te� w nich miejsce na krytyk� marksizmu, a tak�e Maxa Webera, Freuda i Mannheima. By�a w nich mowa o powo�aniu socjologii i o tym, dlaczego nie by�a w stanie mu sprosta�. By�a w nich utopia integralnej nauki spo�ecznej i b�yskotliwe analizy szczeg�owe. By� nade wszystko nie urzeczywistniony do ko�ca projekt nauk spo�ecznych innych ni� te, kt�re uprawiano dotychczas. Dzie�a te pozostan� zapewne d�ugo �r�d�em inspiracji dla wielu socjolog�w i nie tylko socjolog�w. Uwagi ko�cowe Omawiaj�c do�� szczeg�owo powsta�e w XX wieku teorie cywilizacji, nie mieli�my na celu wy��cznie stwierdzenia, i� marzenie o wielkiej syntezie bynajmniej nie znik�o z my�li spo�ecznej mimo mia�d��cej krytyki, jakiej poddano wszystkie jego wcze�niejsze rezultaty - tak samo jak nie zatraci�o si� przekonanie tw�rc�w socjologii, �e nauka ta powinna pom�c w rozumieniu procesu historycznego. Stwierdzenie takie by�oby skrajnie banalne, albowiem jest oczywiste, �e rezygnacja wi�kszo�ci przedstawicieli jakiej� dyscypliny 2 zajmowania si� pewn� problematyk� oznacza w praktyce nie tyle jej uniewa�nienie, ile przekazanie komu� innemu - w ka�dym razie zawsze wtedy, gdy chodzi o problematyk� budz�c� permanentne zainteresowanie. Niebanalne jest natomiast pytanie, czy socjologia lub jakakolwiek inna nauka spo�eczna potrafi na d�u�sz� met� wytrwa� przy takiej rezygnacji, nie �ami�c na�o�onych na siebie ogranicze� i godz�c si� z tym, �e na jej klasyczne pytania odpowiada teraz kto inny. Ten rozdzia� mia� w�a�nie pokaza�, i� problematyka socjologiczna odrzucona z takich lub innych powod�w przez wi�kszo�� socjolog�w XX wieku nie zatraci�a swej atrakcyjno�ci ani dla niekt�rych nonkonformistycznych socjolog�w, ani dla niekt�rych przedstawicieli innych ni� socjologia dyscyplin. To prawda, �e nie przestrzegali oni na og� ustanowionych w socjologii rygor�w, niemniej jednak podejmowali problemy o trwa�ej aktualno�ci. Niezale�nie od tego, jak ocenimy poszczeg�lne koncepcje om�wione w tym rozdziale, zdaje si� nie ulega� w�tpliwo�ci, i� wysz�y one naprzeciw realnym potrzebom poznawczym, kt�re socjologia g��wnego, by tak rzec, nurtu przesta�a w XX wieku zaspokaja�. Wydaje si�, i� wchodzi�y tu zw�aszcza w gr� wci�� aktualne pytania dotycz�ce, po pierwsze, zjawisk spo�ecznych d�ugiego trwania; po drugie, zwi�zk�w mi�dzy r�nymi sferami rzeczywisto�ci spo�ecznej; po trzecie, zr�nicowania tej rzeczywisto�ci w czasie i przestrzeni; po czwarte, roli swoistej kultury ka�dego spo�ecze�stwa lub pewnych grup spo�ecze�siw w kszta�towaniu zachowa� si� ich cz�onk�w: po pi�te, znaczenia podzia�u ludzko�ci na niepodobne do siebie pod bardzo wieloma wzgl�dami i w jakim� stopniu nieprzenikalne wzajemnie cz�ci, zwane ju� to cywilizacjami, ju� to wielkimi kulturami, ju� to jeszcze inaczej; 749 nowej zmiany w granicach wci�� tego samego spo�ecze�stwa. Kr�tko m�wi�c, chodzi�o o pytania obce naukom spo�ecznym w�wczas, gdy - jak dzia�o si� to nierzadko w XX wieku - zajmuj� si� wy��cznie chwil� bie��c�, a� do absurdu doprowadzaj�c� specjalizacj�, i skupiaj� uwag� na uniwersalnych prawid�owo�ciach zachowania si� ludzkiego i/lub systemie spo�ecznym jako takim rozpatrywanym w abstrakcji od procesu historycznego, Ot� wydaje si�, �e owe ekstrawaganckie na poz�r na tle socjologii XX wieku zainteresowania nie musz� bynajmniej by� czym� marginesowym. W ka�dym razie wyros�e z tych zainteresowa� koncepcje znajduj� we wsp�czesnej my�li socjologicznej coraz mocniejszy odd�wi�k, o czym zdaje si� �wiadczy� zar�wno sp�niona popularno�� Eliasa, jak i coraz cz�stsze podejmowanie problem�w postawionych przez innych om�wionych w tym rozdziale autor�w, chocia� oni sami niekoniecznie staj� si� modni. Dobrymi przyk�adami tego zjawiska s� m.in. niedawna kariera ksi��ki Samuela P. Hunringtona Zderzenie cywilizacji i nowy kszta�t �adu �wiatowego [The Clash of Ciui�tzations and the Remaking of World Order, 1996) czy te� pozycja, jak� zdoby� sobie w socjologii �wiatowej Immanuel Wallerstein. W Polsce o tym samym zdaje si� �wiadczy� triumfalny powr�t na rynek czytelniczy dziel Feliksa Konecznego, kt�rego koncepcja wielo�ci cywilizacji by�a do�� bliskim odpowiednikiem koncepcji Toynbeego. Co ciekawsze problematyka sformu�owana w koncepcjach tego rodzaju pojawia si� w socjologii r�wnie� tam, gdzie mamy do czynienia nie z bezpo�rednimi do nich nawi�zaniami, lecz po prostu z odkryciem, i� "[...] zar�wno funkcjonowanie instytucji, jak i przebieg zachowa� czy charakter wyra�anych postaw s� cz�sto tylko efektem, przejawem, symptomem lub wska�nikiem g��bokich i bezpo�rednio nie obserwowalnych przes�anek cywilizacyjnych i kulturowych [...]'". 1 Piotr Sztompka, Wsl�p w: Imponderabi�ia wielkiej zmiany. Mentalno��, warto�ci i wi�zi spo�eczne czas�w transformacji, Piotr Sztompka (red.), Warszawa-Krak�w 1999, s. VII. Polska odmiana socjologii humanistycznej: Znaniecki (1) �wiat do�wiadczenia jako �wiat warto�ci (2) Poj�cie systemu (uk�adu) ograniczonego (3) Socjologiczne aspiracje Znanieckiego (4) Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe: koncepcja wsp�czynnika humanistycznego (5) Socjologia w�r�d nauk o kulturze (6) Socjologia jako nauka o systemach warto�ci i czynno�ci spo�ecznych (7) Socjologia jako nauka nomotetyczna (8) �r�d�a materia�u socjologicznego (9) Socjologia a praktyka spo�eczna Uwagi ko�cowe polskiego w Europie i Ameryce by�oby wszak�e nieusprawiedliwione