... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Niespójność zaczyna się tam, gdzie przekroczony zostaje punkt apatii i coraz częstsze stają się negatywne uczucia i oceny (-). Można by też powiedzieć, że jest to przejście od stabilności do niestabilności. Pierwsza kolumna obrazuje sytuację, w której postawy i instytucje wzajemnie odpowiadają sobie; kolumna trzecia przedstawia alienację, przy której postawy skłaniają się do odrzucenia politycznych instytucji i struktur. Jest to jednak zupełnie wstępne ujęcie całego problemu, gdyż np. niespójność może przyjąć postać prostego odrzucenia jakiejś grupy pełniącej role polityczne (dynastii czy biurokracji), albo też może być przejawem zmiany systemowej, tzn. przejścia od prostszego do bardziej złożonego wzorca kultury politycznej. Wspomnieliśmy już, że wszystkie kultury polityczne (z wyjątkiem prostych kultur zaściankowych) są niejednolite: i w kulturze uczestnictwa będziemy spotykać osoby reprezentujące postawy zaściankowe czy podporządkowania, podobnie jak w kulturze podporządkowania nadal zachowają się nastawienia zaściankowe. O kulturach politycznych "systemowo niejednolitych" będziemy mówić wtedy, gdy w stopniu porównywalnym będą występować w nich tak proste, jak i skomplikowane wzorce postaw. Takie określenie nie sugeruje jednak jakiejś nieodpartej tendencji, która pcha całość w kierunku dokończenia procesu rozwojowego. Przemiana kulturowa może ustabilizować się w punkcie, gdzie nie ma jeszcze pełnej spójności ze strukturą autokratyczną czy demokratyczną; może też jednak przyjąć postać taką, jak w W. Brytanii, gdzie powolnemu i ciągłemu procesowi przekształceń kulturowych towarzyszyły równie nieprzerwane przemiany strukturalne. Doświadczenie Francji, Niemiec i Włoch w dwóch ostatnich stuleciach poucza, że kultury polityczne mogą pozostawać bardzo długo w stanie systemowej niejednolitości. W tabeli 2. przedstawione są trzy czyste formy kultur politycznych; co zaś tyczy się form systemowo niejednolitych, również można mówić o trzech ich odmianach: (1) zaściankowości i podporządkowania; (2) podporządkowania i uczestnictwa; (3) zaściankowości i uczestnictwa. Kultura zaściankowości i podporządkowania. Jest to typ kultury, w której istotna część ludności odrzuciła pretensje do wyłączności zgłaszane przez niejasno określone władze plemienne, wioskowe czy feudalne i przyjęła postawę lojalności wobec bardziej złożonego systemu politycznego z wyspecjalizowanymi strukturami władzy centralnej. Klasycznym przypadkiem jest tu królestwo zbudowane ze względnie niezróżnicowa-nych elementów. Większość narodów odnotowała w swych kronikach historycznych taką wstępną fazę przejścia od zaściankowości do rządów centralnych; niemniej proces ten może zatrzymać się w punkcie odległym od w pełni rozwiniętej kultury podporządkowania. Afrykańskie królestwa o luźnej strukturze, a nawet Imperium Osmańskie są przykładami trwałego zmieszania ze sobą kultury zaściankowej i podporządkowania. Władza centralna przybiera wówczas postać niejasno uświadamianych obiektów politycznych o charakterze przede wszystkim roszczeniowym. W ogóle problem przejścia od zaściankowości do kultury podporządkowania jest niesłychanie złożony, zaś w początkach dziejów narodowych niezwykle częste są ruchy w jedną i w drugą stronę. 338 G. Almond i C. Verba Sądzimy przeto, że klasa ta obejmuje continuum możliwych podtypów. Na jednym biegunie będziemy mieć kulturę polityczną ukształtowaną w warunkach pruskiego absolutyzmu, w której postawy zaściankowe uległy znacznemu zduszeniu, na drugim -Imperium Osmańskie, które nigdy nie wykroczyło poza czysto zewnętrzne, roszczeniowe stosunki wobec swych dość zaściankowych części składowych. Z tego punktu widzenia interesujące jest zestawienie absolutyzmu pruskiego z brytyjskim. Poczyniliśmy już uwagę, że nawet wysoko rozwinięte kultury polityczne są w istocie mieszankami, podobnie jak występujące w ich ramach jednostkowe postawy. Wydaje się nam, iż w przypadku typowego obywatela Prus intensywność postaw podporządkowania była większa niż intensywność postaw zaściankowych, podczas gdy w W. Brytanii istniała między nimi większa równowaga i oba typy postaw łatwiej dawały się uzgodnić. Psychologiczny efekt takich połączeń pozwalałby wyjaśnić różnicę w zachowaniu XVIII-wiecznych poddanych: z jednej strony Kadavergohorsamkeit ("ślepe posłuszeństwo"), z drugiej - pełna szacunku, ale i pewności siebie postawa szlachcica, kupca czy niezależnego chłopa. Kulturowym efektem w Prusach była, jak się zdaje, większa polaryzacja między trwającą subkulturą zaściankową - najmocniej zakorzenioną pośród wieśniaków we wschodnich Niemczech - a subkulturą podporządkowania uosobianą przez grupy, na które pruski absolutyzm wpływał najbardziej bezpośrednio: na biurokrację (aż po najniższe szczeble) oraz na stale rosnącą, w zestawieniu z resztą populacji grupę mężczyzn ukształtowanych przez służbę w armii. Miejsce, w którym proces przejścia danej wspólnoty politycznej od zaściankowości do poporządkowania ustabilizuje się, będzie wytwarzało bardzo zróżnicowane mieszanki polityczne, psychologiczne i kulturowe, zaś ich charakter ma ogromne znaczenie dla stabilności i efektywności systemu politycznego. Kultura podporządkowania i uczestnictwa. Sposób, w jaki rozwiązany zostaje problem przejścia od zaściankowości do kultury podporządkowania ma wielki wpływ na przejście od tej ostatniej do kultury uczestnictwa