... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Worchel (1963) w wyniku badań eksperymentalnych wykazał, że osoby badane przejawiały bardziej pozytywny stosunek do innych osób wówczas, gdy te osoby podzielały ich opinie w odniesieniu do kwestii, w których nie posiadały zbyt wysokiego stopnia pewności niż w sytuacji, gdy były bardziej pewne swych opinii. I odwrotnie, odmienne opinie, postawy wywołują wzajemną niechęć bądź wrogość. Szczególnie niechętny stosunek przejawiamy do osób, które początkowo wykazywały podobne postawy do naszych, a później zmieniły swoje postawy. Dowodzą tego eksperymentalne badania Singera i Radloffa (1963) dotyczące heretyków i renegatów w grupie. V~' stosunkach społecznych partnerzy realizują określone zadania, cele, przejawiają określone potrzeby i pragnienia. Partner może ułatwiać lub utrudniać realizację tych celów, potrzeb bądź zajmować postawę obojętną. Pomoc, ułatwienia wyzwalają na ogół dodatnie postawy, utrudnienia, a tym bardziej przeciwdziałanie udaremniane wywołują uczucia niechęci i wrogości. 51, Szczególnie korzystny układ pragnień i potrzeb istnieje między ludźmi wówczas, gdy są one komplementarne, np. gdy mąż lubi się opiekować, a żona pragnie być stale przedmiotem troski i opieki. Winch (1952) skonstruował teorię dopełniania potrzeb, której podstawowe twierdzenie brzmi, że ludzie poszukują wśród otaczających ich osób tych osobników, którzy gwarantują im w największym stopniu gratyfikację potrzeb; maksymalna gratyfikacja istnieje w wypadku komplementarnych potrzeb. Negatywne postawy emocjonalne do partnera tworzą się wówczas, gdy blokuje on realizację celów, do których dążymy, lub gdy udaremnia nasze ważne potrzeby. Hipoteza o związku między frustracją a agresją wysunięta po raz pierwszy przez grupę psychologów z Yale, na czele której stał Dollard, została w późniejszych badaniach uściślona. Nas w tym miejscu będą interesowały głównie społeczne modyfikatory zależności między frustracją a agresją. Agresja wywołana frustracją kierowana jest na ogół do osób o niższej pozycji, w stosunku do osób o wyższej pozycji, silniejszych od nas podlega ona zahamowaniu i stłumieniu. Ojciec może wyładować swą złość na synu, lecz nie odwrotnie. Eksperymentalnego potwierdzenia tej zależności dostarczyły badania Thibauta i Rieckena (1955)4. W rezerwowych oddziałach lotniczych współpracownicy eksperymentatotórw zostali przedstawieni jako w zasadzie równi stopniem w stosunku do członków tych oddziałów. Współpracownicy. przekazywali rezerwistom informacje przez telefon co do położenia pozycji wojskowych na mapie. Informacje te były niejasne, wypowiadane tonem pewnym siebie wywołującym u s~uchaczy uczucia niechęci i wrogości. Gdy rezerwistom pozwolono wypowiadać sądy o współpracownikach eksperymentatora, okazało się, że więcej wrogości przejawiano do współpracowników o niższej randze. Ujawnianie wrogości zależy od różnych czynników modyfikujących. Wśród nich ważną rolę odgrywa wyczucie opinii grupy i świadomość poparcia z jej strony. Czynnikiem innego rzędu jest percepcja bierności i niezaradności osoby o niższej pozycji oraz braku konsekwencji za zachowanie agresywne. Intensywność negatywnej postawy emocjonalnej zależy od tego, jak oceniamy zachowanie partnerów i jakich zachowań od nich oczekujemy. Gdy spotykamy się z karą i agresją, które zgodnie z naszymi oczekiwaniami winny wystąpić (np. gdy mamy do czynienia z surowymi przełożonymi), reagujemy mniej wrogo, niż w warunkach, gdy spotyka nas nieoczekiwana agresja (np. gdy traktowani jesteśmy wrogo przez towarzysza podróży). Dowodzą tego badania Burnstein i Worchela (1962) dotyczące warunków frustracji arbitralnej i niearbitralnej. Percepcja złej woli, świadomej chęci szkodzenia wyzwala na ogól silniejsze postawy negatywne niż uświadomienie sobie, że partner zachowywał się agresywnie lub "blokująco" dlatego, że był zmuszony do tego przez innych, lub dlatego, że był zdenerwowany i nie panował nad sobą. Dowodzą tego m. in. badania Jonesa i de Charmesa (1957). Istotnym czynnikiem wpływającym na powstanie postaw emocjonalnych jest 4 J. W. Thibaut, H. W. Rieeken, Authoritarianism, status and the communication ef aggression, "Haman Relation", 1963, nr 8, s. 80-120. sz percepowanie zachowań partnera, jego ocen, wypowiedzi w stosunku do nas i transformowanie ich na informacje o jego postawie emocjonalnej. Zjawisko to określamy mianem epercepcji. Szereg badań np