... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Wówczas powstają jednotematyczne lub wiełotematyczne serie pytań i odpowiedzi. W seriach wielotematycznych pojawiają się pytania porównujące klasy pojęć ze względu na różnice i podobieństwa, np. (25) J.[4;7,7] obserwuje lokomotywę '< J.: A dlaczego pociąg to się poruszy dopiero wodą? (B.: Parą) J.: A dlaczego lokomotywą nikt nie jedzie? ' (B.: Jedzie maszynista i palacz) J.: A dlaczego lokomotywa nie ma wagonów? (B.: Do lokomotywy się przyczepia wagony) J.: A dlaczego jak się gasi ogień, to lokomotywa już nie jedzie? (B.: Bo brakuje pary) (26) B.[5;4,2]: A dużo jest 10 litry? ' (M.: Bardzo dużo) ' ".' B.: Więcej niż mi dajesz teraz? (M.: Dwadzieścia takich butelek) B.: A ile mi dajesz teraz? (M.: Pół kwaterki) B.: To jest mniej od 10 litry o ile? (M.: O bardzo dużo) (27) J.[4;6,ll]: A dlaczego w nocy jest mało muszek? (B.: Bo śpią) J.: A dlaczego muszki śpią, motylki śpią i ćmy śpią? (B.: Ćmy właśnie w nocy nie śpią) Udział dziecka w prowadzeniu rozmowy wskazuje tu na coraz wyższy po- ziom jego kompetencji. Wymiana informacji umożliwia dziecku traktowanie dorosłego jako uczestnika procesu badawczego, który dziecko samo inicjuje, stawiając pierwsze pytanie, a kontynuuje tworząc całe ich serie. Czwartą strategią prowadzenia rozmowy jest „eksperymentowanie my- ślowe" dziecka. Takie serie pytań ukazują rolę, jaką pełni posiadana przez 196 Maria Ligęza Rola pytań dzieci 3-6-letnich 197 Odpowiedź n - dziecko zdolność antycypacji w procesie nabywania doświadczenia. Dziecko proponuje dorosłemu „własne rozwiązania", które ten z kolei weryfikuje, np. (28) B.[5;4,8]: Tato, a jak ktoś umrze, to mu się coś śni? (T.: Może) ,. , .. B.: A czy jak ktoś umrze, to może mu się śni, że jest żywy? (T.: Może) B.: A jak ktoś umrze, to myśli? (T.: Nie) (29) J.[5;6,7]: Czy jakby się wylało benzynę na podłogę, to by się paliia? (M.: Chyba, żeby ktoś rzucił zapałkę) J.: A na kamienną podłogę jakby ktoś wyłał benzynę, to by się paliia? (M.: Benzyna by się paliia, ale kamień się nie pali) Piątą i ostatnią strategię prowadzenia rozmowy tworzą łańcuchy samych pytań. Jest to analogiczne do pierwszej strategii uzupełniania „krok po kroku" własnych wypowiedzi, aby spełniały wymóg prowadzenia rozmowy zgodnie z zasadą kooperacji. Po usłyszeniu własnego pytania dziecko od razu dokonuje korekty treści i formy, aby zadośćuczynić maksymie ilości, jakości, odpowiedniości czy sposobu. Czasem potrzebna jest w ocenie dziecka jedna korekta, innym razem kilka, by porozumienie było możliwe, np, (30) J.[3;3,6J: Gdzie są kieszenie? Gdzie są kieszenie w tych spodniach? Gdzie są kieszenie w tych spodniach, co mi je ubrałaś? (31) J.[4;5,27]: W morzu jest słona woda? Okręt jeździ po morzu i wozi wodę? (32) M.[5;4,ll] ogląda zabawkę z kauczuku Czy masę łatwo nadmuchać? Czy łatwo nadmuchać masę, jak nie ma dziurki? Czy łatwo nadmuchać taką zabawkę z masy? (33) M.[5;0,3] kopie łopatką w ziemi Mamo, czy trzeba dużą dziurę kopać, żeby dom postawić? Czy trzeba głęboko kopać, żeby zrobić budynek? (Mama: Nie bardzo głęboko) Znaczenie rodzaju strategii dla procesu porozumienia Omówionwe powyżej strategie podtrzymywania rozmowy przedstawiono na rysunku 3. Warto podkreślić, że inicjowanie kontaktu przez postawienie py- Odpowifedź n Pytanie n Pytanie n+1 Legenda: strategia pierwsza --- strategia druga -*-X- strategia trzecia -l 1 strategia czwarta H strategia piąta Rys. 3: Rodzaje strategii podtrzymywania rozmowy przez dzieckow seriach pytań i odpowiedzi 198 Maria Ligęza Rola pytań dzieci 3-6-letnich 199 tania stanowi wyraz spontanicznej aktywności dziecka. Podtrzymywanie roz- mowy jest również w mniejszym lub większym stopniu udziałem dziecka. O zakończeniu rozmowy prowadzonej przez serie pytań i odpowiedzi decyduje samo dziecko, nie stawiając kolejnego pytania. Tak więc cały przebieg roz- mowy świadczy o kreatywnym użyciu języka przez dziecko