... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Często mówi się w przypadkach tego drugiego rodzaju, iż w jakiejś nauce dokonał się „przewrót kopernikański", bo właśnie teoria ruchu ciał niebieskich sformułowana przez Kopernika polegała na tym, iż odrzucił on niektóre hipotezy teorii Ptolemeusza i w swej teorii przyjął hipotezy radykalnie odmienne. Bywa przy tym, że w pewnych fazach rozwoju danej nauki wyjaśnienia zdań spostrzeżeniowych dotyczących zjawisk danego rodzaju szukają uczeni w kilku konkurujących ze sobą teoriach. Teorie w naukach empirycznych opierają się nie tylko na materiale spostrzeżeniowym: milcząco przyjmują one podstawowe twierdzenia logiki i matematyki. Gdy teoria empiryczna została już skonstruowana, sposób jej wykładania może przypominać wykład nauk formalnych: zaczyna się od przedstawienia naczelnych hipotez, następnie wskazuje prawa ogólne, ilustrując wykład przykładami zdań legitymowanych spostrzeżeniami. Czym innym bowiem jest konstruowanie teorii empirycznej, a czym innym - jej wykładanie. 2 L. Nowak, U podstaw Marksowskiej metodologii nauk. Warszawa 1972, s. 26 i n. Zadania 1. Oto wyjątki z powieści, opisujące rozumowania jej bohaterów. Określ, jakie to są czynności myślowe i jakim są kierowane zadaniem. a) „... Felek przypuszczał, że mimo późnej godziny zastanie jeszcze Hankę w pracowni. Zobaczył jednak, że okno pracowni jest ciemne, nie wchodził więc nawet na górę, pewien, że Hanka już wyszła..."; b) „... Kobielski wiedział, że jeśliby to była grudka siarki, paliłaby się niebieskawym płomieniem. Zeskrobał ostrożnie scyzorykiem trochę kruchej substancji i przytknął zapaloną zapałkę: płomyk zabarwił się na niebiesko. Wzmocniło to jego pierwszy domysł, iż ma do czynienia z siarką, poszedł więc do dyżurnego chemika, by się w swych podejrzeniach upewnić..."; c) „... Tłum gapiów otaczał człowieka, który tarzał się po chodniku. Zofia nie rozumiejąc w pierwszej chwili, co się stało, nachyliła się nad nim. Poczuła silny zapach alkoholu. «Spił się» - pomyślała z obrzydzeniem..."; d) „... Miał wątpliwości, czy Hanka myślała kiedyś o nim. Przypomniał sobie jednak jej częste i serdeczne listy z okresu, kiedy był na obozie treningowym, i wątpliwości rozwiały się...". 2. Podaj własny przykład sprawdzania pewnej tezy z wynikiem pozytywnym i sprawdzania z wynikiem negatywnym. 3. Podaj przykład dowodzenia pewnej tezy. 4. Podaj sposób dowodzenia nie wprost, że suma każdych dwóch boków w trójkącie jest odcinkiem dłuższym od boku trzeciego. 5. Skontroluj poprawność dowodu twierdzenia, iż Kasia jest starsza od Tomka: „Wiem, że Barbara i Tomek są rówieśnikami, a oczywiście Barbara musi być młodsza od Kasi, ponieważ Tomek jest od Kasi młodszy. Stąd Kasia musi być starsza od Barbary, a więc musi też być starsza od Tomka". 6. Jaki błąd kryje się w następującym wnioskowaniu sędziego: „Sąd przyjął zarzuty oskarżenia za udowodnione na tej choćby podstawie, że człowiek zdolny do takiego czynu, o jaki posądzono oskarżonego, jest człowiekiem upadłym moralnie i jego wykręty, że czynu przestępnego nie popełnił, nie zasługują na wiarę". 7. Jaki błąd popełnia student, który na polecenie: „Proszę udowodnić, że zdanie ogólno-twierdzące jest równoważne jego kontrapozycji" odpowiada: „Moi koledzy są świadkami, że się tego uczyłem". 8. Jak wyjaśnisz fakt, że na studia prawnicze zgłasza się większa liczba kandydatów niż na inne kierunki studiów uniwersyteckich? 9. Swego czasu postawiono hipotezę, iż musi istnieć jeszcze jakaś nieznana planeta naszego układu, bo w ten sposób można by wytłumaczyć stwierdzone zakłócenia w ruchu znanych planet. Następnie odnaleziono tę planetę za pomocą teleskopów. Czy twierdzenie, że taka planeta istnieje, jest obecnie hipotezą? 10. Po południu, w czasie gdy w sklepach była przerwa obiadowa, ruchliwą ulicą szło dwóch tragarzy niosąc z trudem szafę do ubrań. Przed sklepem z wyrobami jubilerskimi przystanęli na chwilę, żeby odpocząć, postawili szafę i odeszli do budki z papierosami. Co się z nimi później stało, nikt nie zauważył. Gdy kierownik sklepu jubilerskiego wrócił z obiadu, zobaczył szafę zasłaniającą wystawę i starał się ją odsunąć. Spostrzegł wtedy z przerażeniem, że w szybie wystawowej jest wycięty okrągły otwór i brak wszystkich cennych przedmiotów, które znajdowały się w pobliżu otworu. Postaw hipotezę, która tłumaczyłaby, jak dokonano kradzieży, i podaj sposoby jej sprawdzenia. 11. Gdy Piotr Nowak zajechał przed gmach banku, by spłacić ostatnią ratę pożyczki, było już po godzinach urzędowych; wejście było zamknięte kratą i załatwiano tylko klientów znajdujących się wewnątrz budynku. Nieznany osobnik znajdujący się wewnątrz budynku, widząc zmartwienie Piotra, zaproponował mu, że dokona wpłaty i podał mu przez kratę białą kopertę, do której Nowak włożył 910 złotych. Nieznajomy zalepił kopertę, wsadził ją do kieszeni i stanął w kolejce do kasy, cały czas obserwowany przez Nowaka. Po odejściu od kasy nieznajomy, wypuszczony przez portiera, zwrócił Nowakowi białą kopertę oświadczając, iż kasjer nie chciał pieniędzy przyjąć, bo zamknął już listę spłat pożyczki. Nieznajomy szybko oddalił się, a w chwilę potem Nowak z przerażeniem stwierdził, iż w kopercie znajduje się parę skrawków gazety. Postaw hipotezę, która zgodnie z Twoją wiedzą wyjaśniałaby, jak popełniono przestępstwo. 12. Piotr po okazaniu mu motoroweru znalezionego w garażu Jana rozpoznał w sposób stanowczy, że to motorower skradziony mu w dniu 2 I 1992 r. przez nieznanego sprawcę. Dawny numer ramy był jednak zatarty i na tym miejscu wybito nr 53 585. Jan wykazał za pomocą dokumentów i wiarygodnych zeznań świadków, iż motorower nabył 10 I 1992 r. od Pawła, który okazał mu dowód nabycia motoroweru nr 53 585 w sklepie komisowym w 1990 r. Paweł przedstawił wiarygodnych świadków, którzy zeznali, że słyszeli, iż Paweł kupił motorower w 1990 r