... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
We Lwowie magistrat nie spełnił żądań kozaków i nie przekazał 149 w ich ręce Żydów, ostatecznie zaspokoili się oni z trudem zebranym w tych warunkach okupem. Nadzieje wśród Żydów wzbudzała wówczas bezwzględna walka, jaką prowadziło z kozakami wojsko Jeremiego Wiśniowieckiego. Natan Hanower utrwalił więc w tradycji żyd. pamięć o nim, jako o bohaterze ratującym naród żyd. od zagłady. Rzeź dokonana na Żydach na Ukrainie stanowiła totalną klęskę dla Żydów polskich. W ślad za prześladowaniami część Żydów emigrowała do krajów zachodniej Europy. Opuszczali również Polskę w latach Potopu, a grupa Żydów w ślad za dworem Jana Kazimierza udała się na Śląsk, skąd później powróciła. Również inni Żydzi mimo grożących niebezpieczeństw wracali do miejsc swojego zamieszkania. Wymierzone przeciw Żydom działania kozaków nie zakończyły się w 1648 i trwały także w następnych latach. Propaganda antyżyd. znalazła również wyraz w hasłach, jakie pojawiły się w 1651 podczas powstań chłopskich na Podhalu i w Wielkopolsce, ale nie były one inicjowane przez polską ludność wiejską, lecz wynikały z powiązań tych ruchów z działalnością kozaków i były przez nich inspirowane. Analogiczna sytuacja powtórzyła się w czasie szeregu powstań hajdamackich na Ukrainie w XVIII w., gdy znów mordowano Żydów podczas powstania Paleja i Samusia na początku XVIII w. oraz w połowie tego stulecia. Do największej rzezi doszło w Humaniu w 1768; dokonali jej hajdamacy pod wodzą Żelezniaka, któremu udało się przeciągnąć na swoją stronę pozostającego na służbie u Potockich atamana Iwana Gontę. Wymordowano wówczas wszystkich znajdujących się tam Żydów oraz szlachtę. W ślad za tym dokonano w Kod-niach masowej egzekucji na winnych tej zbrodni hajdamakach. W XVI-XVIII w. normy prawne zamieszczone w przywileju z 1264 były uzupełniane uchwalanymi na sejmach ustawami i nowymi, wydanymi przez królów przywilejami generalnymi oraz zatwierdzanymi prawie przez wszystkich monarchów polskich analogicznymi dokumentami. Zarówno królowie, jak i dziedzice miast szlacheckich ustanawiali też prawa dla Żydów w przywilejach dla poszczególnych gmin i osób. Z ważniejszych przywilejów generalnych dla Żydów w Koronie wymienić należy przywilej Zygmunta Starego z 1527, który nakładał na kupców żyd. takie same opłaty rogatkowego (pobierane przy przekraczaniu granic miasta) i mostowego, jak na mieszczan. Przywilej wydany przez tego władcę w 1532 zezwalał Żydom na uprawianie handlu na terenie całej Rzeczypospolitej. Stefan Batory wydał trzy przywileje; dwa z nich dotyczą kwestii sądowniczych, trzeci zaś określał formułę składanej przez Żydów przysięgi. Przywilej Zygmunta III z 1592 obejmuje dwie często powtarzane w prawodawstwie dla polskich Żydów klauzule, a mianowicie, że prawo sądzenia Żydów przysługuje wyłącznie królom i wojewodom oraz że żyd. wdowa jest uprawniona do dziedziczenia majątku po zmarłym mężu bez względu na roszczenia wierzycieli. Ostatnia klauzula opierała się na tradycyjnym prawie żyd., które w tej kwestii było zgodne z obowiązującym w Rzeczypospolitej prawem rodzinnym. W 1638 Władysław IV wydał przywilej w sprawie budowania synagog, do którego nawiązywano w wielu nadanych później przywilejach gminnych, które dotyczyły budowy i lokalizacji tych świątyń. Przywilej Michała Korybuta z 1669 można nazwać kodyfikacją praw nadanych Żydom, chociaż nie obejmuje wszystkich wcześniejszych aktów prawnych dotyczących Żydów. Został on poszerzony i potwierdzony przez Jana III w 1676 i następnie aprobowany przez Stanisława Augusta w 1765. Indywidualne przywileje i statut tzw. serwitoriatu, a nieraz nawet tytuł sekretarza królewskiego, otrzymywali Żydzi zasłużeni dla dworu królewskiego lub poszczególnych magnatów, a najczęściej byli nimi znaczniejsi kupcy żyd. oraz faktorzy króla i lekarze, którzy podlegali wyłącznie sądownictwu króla. Osobliwością był nadany żyd. księgarzom w 1566 przywilej zezwalający na druk i sprzedaż książek hebrajskich. Wzrost znaczenia przywilejów gminnych i ich priorytetowa rola były skutkiem i odbiciem rosnącej potęgi i niezależności politycznej magnaterii. Proces ten nie pozostawał bez wpływu na przemiany w społecznej sytuacji Żydów, bo wskutek zachodzących przemian ludność żyd. z miast królewskich w coraz większym stopniu podlegała władzy starostów, zaś w miastach szlacheckich rosło uzależnienie jej od władzy dziedzica. Podporządkowanie ludności żyd. właścicielom miast szlacheckich znalazło wyraz w ustawie sejmu z 1539 nadającej im wyłączne prawo nakładania ciężarów na Żydów zamieszkujących ich posiadłości, ustawa ta przenosiła też na panów miast pewne historia ISO kompetencje sądowe wobec tej ludności. Na podstawie tej konstytucji panowie miast mogli ingerować w wewnętrzne sprawy społeczności żyd. Istniał pewien dualizm w poczynaniach zamożnej szlachty i magnatów, którzy byli zainteresowani w dostosowaniu statusu osiadłych w ich włościach Żydów do zmieniających się układów gospodarczych i społecznych. Z jednej strony poszerzali przysługujące Żydom uprawnienia ekonomiczne i warunki dla uprawiania przez nich kultu religijnego, a z drugiej strony wprowadzali ograniczenia i zakazy, które wprawdzie nie godziły w podstawy ich materialnego bytu ani nie podważały tolerancji religijnej, ale uszczuplały zakres ich wolności osobistej. Zakazy te miały przyczynić się do wzrostu potencjału demograficznego dóbr szlacheckich i magnackich, zwłaszcza że według szerzonych w Polsce w XVI i XVII w. założeń merkantylizmu oraz dominującego tam w drugiej połowie XVIII w. fizjokratyzmu, zwiększający się stan zaludnienia stanowić miał zasadniczą siłę napędową rozwoju gospodarczego. Z tej przyczyny Żydom osiadłym w szlacheckich i magnackich wsiach i miastach zabraniano przenosić się z jednych dóbr do drugich, należących do innych właścicieli