... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Wariat i zakonnica, pierwsza ze sztuk Witkacego wystawiona na scenie zawodowej w Polsce po drugiej wojnie światowej i po okresie realizmu socjalistycznego, miała czterdzieści przedstawień w warszawskiej inscenizacji w 1959 roku (w jednym wieczorze ze sztuką W małym dworku) i zaprezentowała Witkacego nowym pokoleniom polskich widzów teatralnych.2 Również w Europie zachodniej, zwłaszcza w świecie anglosaskim, gdzie Witkacego wystawiano dziesiątki razy, Wariat i zakonnica stała się jedną z najlepiej znanych i najpopularniejszych jego sztuk i pierwsza zwróciła uwagę na autora i jego utwory. Dzieło to niewątpliwie zasługuje na taką sławę: chociaż nie jest sztuką dla Witkacego reprezentatywną — a właściwie pod niektórymi względami całkowicie nietypową — Wariat i zakonnica stanowi najlepsze wprowadzenie do teatru Witka- 14 Tamże, s. 213. 16 T. Boy-Żeleński, Le The&tre de Stanisław Ignacy Witkiewicz, „La Pologne Litteraire" 1928, nr 18, s. 1. Przekł. poi. J. Kogoziński, w: T. Boy-Żeleński, Pisma, t. 6, Warszawa 1956, s. 90. 18 622 upadki Bunga, s. 47, 48. 1 Zmianę tytułu w czasie pierwszych dwu przedstawień omawia J. Degler, Witkacy w teatrze międzywojennym, s. 69, 93. 2 Przedstawienie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie reżyserowała Wanda Laskowska, a dekoracje i kostiumy projektował Józef Szajna, który później wielokrotnie inscenizował sztuki Witkacego. 287 «Wariat i zakonnica» Biegłość w sztuce i forma samoniszcząca 286 cego, gdyż zawiera w pomniejszeniu wszystkie jego główne tematy i obsesje. Nie tak złożony i wymagający jak Gyubal Wahazar ani tak bogaty i oryginalny jak Kurka Wodna, jest jednak najdostępniejszym i najbardziej efektownym dziełem teatralnym Witkacego. Czyniąc dom obłąkanych obrazem świata, autor użył jednego z głównych motywów współczesnej dramaturgii, później spopularyzowanego w teatrze przez takie sztuki, jak Marat/Sade Weissa i Fizycy Diirrenmatta. Polski autor odkrył w domu obłąkanych idealny mikrokosmos, w który mógł wtłoczyć podstawowe sprawy życiowe. Poświęcając ja „wszystkim wariatom świata" (także zamieszkałym na innych planetach), Witkacy zawarł w zgęszczonej materii tej sztuki najbardziej osobiste namiętności, lęki i zawody — własne obawy przed obłędem i gorycz z powodu opinii obłąkanego, jaką wyrobili mu współcześni. Dzięki skrajnej koncentracji uczucia te stały się tym bardziej wybuchowe. Natrętne wrażenie zamkniętej przestrzeni wywołuje umiejscowienie sztuki w małej celi dla furiatów. Ograniczenie stanowi nie tylko metodę, ale i temat Wariata i zakonnicy. Ze wszystkich sztuk Witkacego ta najbardziej ekonomicznie używa efektów artystycznych; jej wstrząsające oddziaływanie wypływa z oszczędnego stosowania przez autora swoich najbardziej drastycznych środków. W Wariacie i zakonnicy występuje tylko jedna chwila objawienia metafizycznego, kiedy w umyśle otwierają się drzwi ukazując nowy wymiar, w którym stoimy poza formami czasu i przestrzeni i oglądamy jednocześnie obie strony dwoistości. Przeciwnie niż w Kurce Wodnej czy Metafizyce dwugłowego cielęcia, gdzie odejście od realistycznej motywacji zdarza się często (czy w Janie Macieju Karolu Wścieklicy, gdzie nie ma to w ogóle miejsca), w Wariacie i zakonnicy chwila skrajnej nieciągłości następuje tylko raz, przy końcu sztuki, gdzie jest szokującą niespodzianką po przebiegnięciu niemal całej akcji w mniej lub bardziej „normalnym" następstwie czasowym. Nieostrożny widz zostaje z początku wciągnięty przez intensywną grę ludzkich uczuć, a potem raptownie wprawiony w osłupienie na widok nagłej kompromitacji ustalonych założeń sztuki. Metafizyczny efekt teatralny Witkacego polega na niespodziewanym zwrocie, w którym neguje się dotychczas obowiązujące prawa dramatyczne utworu. Zakończenie Wa- riata i zakonnicy niweczy i przekreśla dotychczasowy tok dramatu