... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Wagę przyczynową czynników społecznych należy określać na podstawie analizy konkretnych przypadków. Mocny program jest mało wiarygodny. Jest nieprawdopodobne, aby odwołanie do czynników społecznych mogło dostarczyć zadowalającego szczegółowego wyjaśnienia zmiany teorii.10 Odniesienie do determinant społecznych może wyjaśnić, dlaczego pewne typy teorii brane są pod uwagę, a inne odrzucane (np. teorie pola zamiast teorii bezpośredniego kontaktu, teorie deterministyczne zamiast probabilistycznych), lecz jest nieprawdopodobne, aby odniesienie do wpływów społecznych wyjaśniło przyczynowo formowanie konkretnej teorii naukowej. Oczywiście jest to kwestia empiryczna, ale ciężar dowodu spoczywa na obrońcach mocnego programu. Jest to ciężar trudny do udźwignięcia. Uzasadnienie a nienaruszalne zasady Lakatos i Laudan oceniali konkurencyjne metodologie przy założeniu, że w procesie uzasadnienia występuje hierarchia poziomów. 7 ?j -3 nienaruszalne zasady uzasadniania -2 standardy oceniania -1 prawa i teorie Hierarchia stopni uzasadniania Prawa i teorie są uzasadniane przy pomocy standardów potwierdzania i wyjaśniania, a te standardy z kolei uzasadniane 10 Por. np. A. Lugg, „Two Historiographical Strategies: Ideas and Social Conditions in the History of Science", [w]: Scientific Rationality: The So-ciological Tum, s. 185-186. są przez odwołanie do transhistorycznyi h, zasad. Poziom trzeci stanowi „najwyższy szczebel" drabiny. I tos umieścił na nim kryterium włączania, a I-iudan proo rę, która rozpoczyna się od wyboru standardowych przypi! ków historycznych. Dudley Shapere skrytykował takie podejście do probU-nui uzasadnienia. Odrzucił istnienie najwyższego szczebla drabiny, zawierającego niepodważalne, nie podlegające uzasadnieniu zasady. Według niego zasady oceniania na każdym poziomie są i powinny być przedmiotem krytyki i zmiany. Odnosi się to do standardów potwierdzania przez świadectwa, kryteriów zastępowania teorii, interpretacji postępu i założeń dotyczących celów poznawczych nauki. Shapere opowiadał się za „bezzałożeniowa" filozofią nauki, zgodnie z którą przedsięwzięcie to nie zawiera w ogóle żadnych niepodważalnych założeń, obojętne, czy w postaci przekonań, metod, reguł, czy pojęć.11 Shapere twierdził, że przejścia od jednego standardu oceniania do innego zwykle są racjonalne.^ Zadaniem bezzałoże-niowej filozofii nauki jest pokazanie tej racjonalności. Jednak Shapere podkreślał, że same standardy racjonalności zmieniają się w czasie. Dlatego też sądy oceniające są zależne od kontekstu. Filozof może wykazać, że przejście od standardu S; w czasie tj do S2 w czasie t^ jest racjonalne, przy założeniu standardów racjonalności akceptowalnych w czasie t2- Jednak ocena taka może być niewłaściwa przy założeniu standardów racjonalności pochodzących z pewnego późniejszego momentu. Ponieważ nie mamy dostępu do ponadhistorycznego punktu widzenia, bezzałożeniowa filozofia nauki jest pewną wersją historycznego relatywizmu. W książce Science and Values (1984) Laudan porzucił hierarchiczny model uzasadniania. Zgodził się z Shapere'em, że każdy poziom oceny, podlega zmianom. Nie istnieje nienaruszalny „najwyższy szczebel". W istocie, model „drabiny" jest chy- 11 D. Shapere, „The Character of Scientific Change", [w]: Scientific Disco-very, pod red. Thomasa Nicklesa, Logic and Rationality, Reidel, Dor-drecht 1980, s. 94. 12 ibid., s. 68. 288 FILOZOFIA NAUKI biony. Laudan zaproponował w jego miejsce „model siateczko-wy", w którym teorie, zasady metodologiczne i cele poznawcze są wzajemnie powiązane.13 Laudan podkreślał, że uzasadnienie przebiega w dwóch kierunkach. Zauważył, że dyskusje na temat teorii naukowych często odwołują się do zasad metodologicznych. Jednakże same zasady metodologiczne bywają poddawane zmianom w odpowiedzi na sukces znaczących teorii. zasady metodologiczne teorie muszą współgrać cele poznawcze Siateczkowy model uzasadniania Laudana Podobne wzajemne relacje zachodzą pomiędzy teoriami a twierdzeniami „aksjologicznymi" o podstawowych celach poznawczych nauki. Shapere słusznie podkreślał, że nawet cele poznawcze nauki ulegają zmianom. Laudan zauważył na przykład, że w nauce końca osiemnastego wieku istniał konflikt pomiędzy uznanym celem Newtonowskiej „filozofii eksperymentalnej" - nakazującym wprowadzanie do nauki tylko teorii korelujących ze sobą „objawiające się jakości" - a mnożeniem się teorii dotyczących bytów nieobserwowalnych.14 Według Laudana, konflikt ten został rozwiązany w dziewiętnastym stuleciu przez modyfikację poziomu aksjologicznego 13 L. Laudan, Science and Values, University of California Press, Berkeley, Calif. 1984, s. 63. 14 Wśród teorii postulujących istnienie bytów nieobserwowalnych znalazła się teoria flogistonu, interpretująca spalanie jako proces, w którym niewidzialna substancja emitowana jest przez palący się materiał; znalazła się też neurologiczna teoria Hartleya dotycząca działania eterycznych fluidów, a także fluidowa teoria elektryczności Franklina i teoria Lesa-ge'a korpuskuł grawitacyjnych. UZASADNIANIE STANDARDÓW OCENIANIA 289 tak, aby usprawiedliwić tworzenie teorii obiektów niemożliwych do zaobserwowania.15 Laudan twierdził, że model siateczkowy jest lepszy zarówno od modelu hierarchicznego, jak i od „holizmu Kuhna". „Holizm Kuhnowski" jest stanowiskiem, zgodnie z którym teorie, reguły metodologiczne i cele poznawcze są często zastępowane łącznie. Przed okresem rewolucyjnym naukowcy akceptują teorie T, metodologiczne reguły M i cele poznawcze C. Po rewolucji naukowcy akceptują T", M' i C. Matryca dyscypliny („paradygmat" w szerszym sensie) jest obecnie inna. Model holistyczny przemawia za relatywizmem w ocenianiu. Przed rewolucją teorie są oceniane przy pomocy M i C; po rewolucji do oceny teorii wykorzystuje się M' iC. Przejście (T, M, C) -» (V, M', C) nie poddaje się uzasadnieniu. Każda próba uzasadnienia rewolucji przez odwołanie do M' czy A' grozi błędnym kołem. Natomiast model siateczkowy dopuszcza stopniowe, fragmentaryczne poprawki teorii, reguł metodologicznych i celów poznawczych. Laudan usiłował pokazać, że takie poprawki są racjonalne, mimo że żaden z tych składników nie jest zabezpieczony przed zmianą. Siateczkowy model Laudana stał się przedmiotem dyskusji nad rolą nienaruszalnych zasad w filozofii nauki. Laudan twierdził, że czasem racjonalne jest rozwiązanie konfliktu przez modyfikację celów poznawczych nauki. Gerald Doppelt wysunął zarzut, że model siateczkowy nie określa warunków, w jakich jest to racjonalne