... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Wag� przyczynow� czynnik�w spo�ecznych nale�y okre�la� na podstawie analizy konkretnych przypadk�w. Mocny program jest ma�o wiarygodny. Jest nieprawdopodobne, aby odwo�anie do czynnik�w spo�ecznych mog�o dostarczy� zadowalaj�cego szczeg�owego wyja�nienia zmiany teorii.10 Odniesienie do determinant spo�ecznych mo�e wyja�ni�, dlaczego pewne typy teorii brane s� pod uwag�, a inne odrzucane (np. teorie pola zamiast teorii bezpo�redniego kontaktu, teorie deterministyczne zamiast probabilistycznych), lecz jest nieprawdopodobne, aby odniesienie do wp�yw�w spo�ecznych wyja�ni�o przyczynowo formowanie konkretnej teorii naukowej. Oczywi�cie jest to kwestia empiryczna, ale ci�ar dowodu spoczywa na obro�cach mocnego programu. Jest to ci�ar trudny do ud�wigni�cia. Uzasadnienie a nienaruszalne zasady Lakatos i Laudan oceniali konkurencyjne metodologie przy za�o�eniu, �e w procesie uzasadnienia wyst�puje hierarchia poziom�w. 7 ?j -3 nienaruszalne zasady uzasadniania -2 standardy oceniania -1 prawa i teorie Hierarchia stopni uzasadniania Prawa i teorie s� uzasadniane przy pomocy standard�w potwierdzania i wyja�niania, a te standardy z kolei uzasadniane 10 Por. np. A. Lugg, �Two Historiographical Strategies: Ideas and Social Conditions in the History of Science", [w]: Scientific Rationality: The So-ciological Tum, s. 185-186. s� przez odwo�anie do transhistorycznyi h, zasad. Poziom trzeci stanowi �najwy�szy szczebel" drabiny. I tos umie�ci� na nim kryterium w��czania, a I-iudan proo r�, kt�ra rozpoczyna si� od wyboru standardowych przypi! k�w historycznych. Dudley Shapere skrytykowa� takie podej�cie do probU-nui uzasadnienia. Odrzuci� istnienie najwy�szego szczebla drabiny, zawieraj�cego niepodwa�alne, nie podlegaj�ce uzasadnieniu zasady. Wed�ug niego zasady oceniania na ka�dym poziomie s� i powinny by� przedmiotem krytyki i zmiany. Odnosi si� to do standard�w potwierdzania przez �wiadectwa, kryteri�w zast�powania teorii, interpretacji post�pu i za�o�e� dotycz�cych cel�w poznawczych nauki. Shapere opowiada� si� za �bezza�o�eniowa" filozofi� nauki, zgodnie z kt�r� przedsi�wzi�cie to nie zawiera w og�le �adnych niepodwa�alnych za�o�e�, oboj�tne, czy w postaci przekona�, metod, regu�, czy poj��.11 Shapere twierdzi�, �e przej�cia od jednego standardu oceniania do innego zwykle s� racjonalne.^ Zadaniem bezza�o�e-niowej filozofii nauki jest pokazanie tej racjonalno�ci. Jednak Shapere podkre�la�, �e same standardy racjonalno�ci zmieniaj� si� w czasie. Dlatego te� s�dy oceniaj�ce s� zale�ne od kontekstu. Filozof mo�e wykaza�, �e przej�cie od standardu S; w czasie tj do S2 w czasie t^ jest racjonalne, przy za�o�eniu standard�w racjonalno�ci akceptowalnych w czasie t2- Jednak ocena taka mo�e by� niew�a�ciwa przy za�o�eniu standard�w racjonalno�ci pochodz�cych z pewnego p�niejszego momentu. Poniewa� nie mamy dost�pu do ponadhistorycznego punktu widzenia, bezza�o�eniowa filozofia nauki jest pewn� wersj� historycznego relatywizmu. W ksi��ce Science and Values (1984) Laudan porzuci� hierarchiczny model uzasadniania. Zgodzi� si� z Shapere'em, �e ka�dy poziom oceny, podlega zmianom. Nie istnieje nienaruszalny �najwy�szy szczebel". W istocie, model �drabiny" jest chy- 11 D. Shapere, �The Character of Scientific Change", [w]: Scientific Disco-very, pod red. Thomasa Nicklesa, Logic and Rationality, Reidel, Dor-drecht 1980, s. 94. 12 ibid., s. 68. 288 FILOZOFIA NAUKI biony. Laudan zaproponowa� w jego miejsce �model siateczko-wy", w kt�rym teorie, zasady metodologiczne i cele poznawcze s� wzajemnie powi�zane.13 Laudan podkre�la�, �e uzasadnienie przebiega w dw�ch kierunkach. Zauwa�y�, �e dyskusje na temat teorii naukowych cz�sto odwo�uj� si� do zasad metodologicznych. Jednak�e same zasady metodologiczne bywaj� poddawane zmianom w odpowiedzi na sukces znacz�cych teorii. zasady metodologiczne teorie musz� wsp�gra� cele poznawcze Siateczkowy model uzasadniania Laudana Podobne wzajemne relacje zachodz� pomi�dzy teoriami a twierdzeniami �aksjologicznymi" o podstawowych celach poznawczych nauki. Shapere s�usznie podkre�la�, �e nawet cele poznawcze nauki ulegaj� zmianom. Laudan zauwa�y� na przyk�ad, �e w nauce ko�ca osiemnastego wieku istnia� konflikt pomi�dzy uznanym celem Newtonowskiej �filozofii eksperymentalnej" - nakazuj�cym wprowadzanie do nauki tylko teorii koreluj�cych ze sob� �objawiaj�ce si� jako�ci" - a mno�eniem si� teorii dotycz�cych byt�w nieobserwowalnych.14 Wed�ug Laudana, konflikt ten zosta� rozwi�zany w dziewi�tnastym stuleciu przez modyfikacj� poziomu aksjologicznego 13 L. Laudan, Science and Values, University of California Press, Berkeley, Calif. 1984, s. 63. 14 W�r�d teorii postuluj�cych istnienie byt�w nieobserwowalnych znalaz�a si� teoria flogistonu, interpretuj�ca spalanie jako proces, w kt�rym niewidzialna substancja emitowana jest przez pal�cy si� materia�; znalaz�a si� te� neurologiczna teoria Hartleya dotycz�ca dzia�ania eterycznych fluid�w, a tak�e fluidowa teoria elektryczno�ci Franklina i teoria Lesa-ge'a korpusku� grawitacyjnych. UZASADNIANIE STANDARD�W OCENIANIA 289 tak, aby usprawiedliwi� tworzenie teorii obiekt�w niemo�liwych do zaobserwowania.15 Laudan twierdzi�, �e model siateczkowy jest lepszy zar�wno od modelu hierarchicznego, jak i od �holizmu Kuhna". �Holizm Kuhnowski" jest stanowiskiem, zgodnie z kt�rym teorie, regu�y metodologiczne i cele poznawcze s� cz�sto zast�powane ��cznie. Przed okresem rewolucyjnym naukowcy akceptuj� teorie T, metodologiczne regu�y M i cele poznawcze C. Po rewolucji naukowcy akceptuj� T", M' i C. Matryca dyscypliny (�paradygmat" w szerszym sensie) jest obecnie inna. Model holistyczny przemawia za relatywizmem w ocenianiu. Przed rewolucj� teorie s� oceniane przy pomocy M i C; po rewolucji do oceny teorii wykorzystuje si� M' iC. Przej�cie (T, M, C) -� (V, M', C) nie poddaje si� uzasadnieniu. Ka�da pr�ba uzasadnienia rewolucji przez odwo�anie do M' czy A' grozi b��dnym ko�em. Natomiast model siateczkowy dopuszcza stopniowe, fragmentaryczne poprawki teorii, regu� metodologicznych i cel�w poznawczych. Laudan usi�owa� pokaza�, �e takie poprawki s� racjonalne, mimo �e �aden z tych sk�adnik�w nie jest zabezpieczony przed zmian�. Siateczkowy model Laudana sta� si� przedmiotem dyskusji nad rol� nienaruszalnych zasad w filozofii nauki. Laudan twierdzi�, �e czasem racjonalne jest rozwi�zanie konfliktu przez modyfikacj� cel�w poznawczych nauki. Gerald Doppelt wysun�� zarzut, �e model siateczkowy nie okre�la warunk�w, w jakich jest to racjonalne
