... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
79), W powyższych przykładach wyraźnie widoczna jest zdolność dziecka do utrzymywania „wyobrażeń" (reprezentacji) przedmiotów pod ich nieobecność. Przemieszczenie przedmiotu powoduje, że dziecko szuka go tak długo, aż zostanie on znaleziony. W poszukiwaniach tych jest logika. Pojęcie przyczynowośd Wraz z rozwojem i ukształtowaniem się pojęcia przedmiotu podnosi się znacznie świadomość przyczynowości u dziecka, dzięki jego nowej zdolności wewnętrznego reprezentowania przedmiotów. W okresie 5. dziecko nie było jeszcze w stanie przewidywać prawdziwych związków przyczynowo-skutko-wych w świecie zmysłowo-ruchowym. Okres 6. (18.-24. mieś.): Reprezentacje umysłowe 67 Jak w ciągu rozwoju sensom eterycznego przedmiotów i pola przestrzennego dziecko staje się zdolne do wywoływania nieobecnych przedmiotów i wyobrażania sobie przemieszczeń nie danych mu w polu percepcyjnym, tak samo i w 6. stadium dziecko staje się zdolne do rekonstruowania przyczyn działania na podstawie samych jego skutków, bez uprzedniej percepcji czynności spowodowanych przez te przyczyny. I odwrotnie, jeżeli przedmiot jest postrzegany przez dziecko jako źródło potencjalnych czynności, to zaczyna ono przewidywać i wyobrażać sobie (reprezentować) przyszłe skutki jego czynności (Piaget, 1954, s. 293). Przykład poniżej przedstawia pojęcie przyczynowości u Laurenta na tym etapie rozwoju. Wyraźnie dzięki reprezentacji przewiduje on związki przyczynowo -skutkowe. W 1,4(4)... Laurent próbuje otworzyć furtkę ogrodową, lecz nie może jej popchnąć do przodu, gdyż jest podparta meblem. Nie może sobie wytłumaczyć ani tym, co widzi, ani żadnymi dźwiękami, cóż takiego przeszkadza w otwarciu furtki; lecz po próbie pokonania tego czegoś, nagle wydaje się, że zrozumiał; obchodzi ścianę dookoła, podchodzi do furtki z drugiej strony, przesuwa fotel, który mocno ją przytrzymywał, i otwiera ją z triumfalnym wyrazem twarzy (Piaget, 1954, s. 296). I znowu widać, jak dziecko szybko wpada na pomysł rozwiązania problemu. Takich rozwiązań wcześniej nie można było zaobserwować. Czynności Laurenta mogą świadczyć o reprezentacji przedmiotów, wyraźnym pojęciu przedmiotu oraz rozumieniu przyczynowości w problemach natury zmysłowo-ruchowej. Zatem uogólniając, w 6. stadium dziecko jest zdolne do dedukcji przyczyn i nie ogranicza się już do percepcji sensomotorycznych zastosowań relacji między przyczyną a skutkiem (Piaget, 1954, s. 297). Afekt Pod koniec okresu sensomotorycznego małe dzieci mają już zazwyczaj rozwinięte uczucia oraz preferencje, co odróżnia ich obecne zachowanie od wcześniejszych reakcji odruchowych. Odruchy działają nadal, lecz zachowaniem po części kierują teraz nowe zdolności afektywne (i poznawcze). Uczucia stają się czynnikami decyzji o tym, co robić, a czego nie robić. Zatem afek-tywny świat dwulatka różni się bardzo od świata noworodka. Poznawcze odróżnianie siebie i innych jako obiektów otwiera możliwość prawdziwej wymiany. Małe dzieci zaczynają być zdolne do obdarzania swoimi uczuciami innych ludzi. Powstają uczucia sympatii i niechęci wobec innych i zaczynają się kształtować wstępne relacje interpersonalne. Wraz z rozwojem zdolności afektywnych i poznawczych, następującym w rezultacie nieustan- 5 Teoria Piageta 68 Rozdział 3. Rozwój sensomotoryczny nych konstrukcji, związki dziecka z innymi ...zaczynają nabierać charakteru prawdziwej wymiany między własnym ja a inną osobą. Dzięki tym wymianom wartościowania stają się ważniejsze, bardziej ustrukturalizowane i bardziej ustabilizowane. Takie wartościowania wskazują na zapoczątkowanie międzyludzkich „uczuć moralnych" (Piaget, 1981b, s. 41). Rozwój rozumowania moralnego Piaget na początku swojej kariery zainteresował się pojęciami norm i innych odczuć moralnych u dzieci. Główną pracą poświęconą tej problematyce była opublikowana w 1932 roku książka Morał Judgment ofthe Child (1965, wydana w Polsce w 1967 roku pod tytułem Rozwój ocen moralnych dziecka). Piaget badał rozwój pojęcia reguł gry u dzieci. Zajął się grą w kule, gdyż ta gra ma ustrukturalizowane reguły i była wówczas bardzo popularna