... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Utrzymywano, głównie na podstawie pokrewieństwa między nową ceramiką typu Uruk a pewnymi rodzajami ceramiki znalezionymi w Palestynie i Syrii, że owym głównym, nawym elementem etnicznym byli Semici, lecz wniosek ten - choć niekoniecznie błędny wybiega poza znany dotychczas archeologiczny materiał dowodowy. Owym zaś plemieniem górskim mógłby być lud, znamy pćźniej jako Sumerowie, ale i to nie jest definitywnie dowiedzione. Okres reprezentowany przez warstvaę Uruk IV (dadatkowo podzieloną przez archeologów na warstwy IVc, IVb i IVa w kolejności wieku) jest szczególnie interesujący, ponieważ spotykamy w nim (ściślej mówiąc, w warstwie Uruk IVb lub IVa) najdonioślejszy z wynalazków, jakie zawdzięczamy ludom kultury Uruk: pismo. Wynalezienie pisma stanowi rzeczywisty postęp cywilizacyjny, podczas gdy zmiany rodzajów ceramiki, 30 Wielkość i upadek Babilonii powszechnie stosowane jako podstawa nomenklatury kultur prehistorycznych i protohistorycznych, bynajmniej takim postępem być nie muszą. Z tego też względu często używa się pojęcia protoliteracki na oznaczenie całego okresu, na który przypada wynalezienie pisma; w niniejszej pracy pojęciem tym posługujemy się tylko tam, gdzie nie może ono budzić żadnych wątpliwości. Jego bezsporną przydatność pomniejsza fakt, że różni uczeni nadają temu określeniu różne znaczenie: wszyscy stawiają znak równania między jego zakończeniem a warstwą Uruk III (określaną także, łącznie z warstwą Uruk II, mianem Dżamdat Nasr), ale jego początek datują różnie między Uruk VIII a V. Niektórzy uczeni utrzymują, że pismo Uruk - to, które spotykamy 1. Mezopotamia w trzecim tysiącleciu przed naszą erą Mezopotamia przed rokiem 2000 p.n.e. 31 Y k po raz pierwszy w warstwie IVa (lub IVb) - miało nie znanych nam dotąd poprzedników; jest to możliwe, ale do tej pory nie przytoczono nieodpartych dowodów na potwierdzenie tego rodzaju teorii i dlatego nie będziemy się tu nią więcej zajmować. Początki pisma były nader skromne. Zrodziło się ono nie z potrzeb religii (w każdym razie nie bezpośrednio), by słuźyć jej za postuszne narzędzie, i nie jako środek przekazu historii, literatury czy wzniosłych myśli, lecz po prostu w związku z prozaicznym zadaniem prowadzenia rachunkowości gospodarczej świątyń. Konturowe rysunki poszczególnych przedmiotów, razem ze znakami cyfr, skrobano trzciną na najłatwiej dostępnym w Międzyrzeczu surowcu - na garści wilgotnej gliny. Liczne przykłady tego znaleziono w Uruk, poczynając od warstwy IVa. Znaczenie przedstawionych przedmiotów jest częstokroć zupełnie oczywiste. Właśnie fakt, że w niektórych wypadkach przedmioty są narysowane już w formie uproszczonej i wystylizowanej, dał główny asumpt do przypuszczeń, że pismo, z którym w tym okresie spotykamy się po raz pierwszy, przebyło już sporą drogę od początkowego stadium pisma obrazkowego. Przy tym zaskakująco duża liczba piktogramów przedstawia na przykład drapieżne zwierzęta, o których bardzo rzadko chyba zachodziła potrzeba wspominać w inwentarzach świątyni; wskazuje to, że niektóre ze spotykanych znaków miały już znaczenie różniące się od konkretnych, początkowo przez nie przedstawianych przedmiotów. W strefie kulturowej Międzyrzecza glina również i w czasach późniejszych długo jeszcze była najbardziej rozpowszechnionym materiałem piśmiennym, z bóstwem zaś patronującym sztuce pisania łączono trzcinę - roślinę ogólnie używaną jako rylec. Ponieważ suszona, a zwłaszcza wypalona glina jest praktycznie niezniszczalna, ziemia w Iraku zawiera ogromne ilości takich pokrytych pismem kawałków gliny; obejmują one cały okres rozpoczynający się na krótko przed rokiem 3000 p.n.e. aż do całkowitego zaniku tego sposobu pisania, mniej więcej na początku naszej ery. Te kawałki zapisanej gliny (nazywa się je tabliczkami klinowymi, chociaż w odniesieniu do najwcześniejszego rodzaju pisma określenie "klinowe" nie j°st właściwe) różnią się bardzo kształtem i rozmiarami. Podczas gdy niektóre z najdawniejszych tabliczek są mniej lub bardziej owalne albo okrągłe, jak spłaszczony placek, tabliczki późniejsze mają prawie zawsze kształt na ogół prostokątny. Rozmiary wahają się od wielkości pudełka zapałek do wielkości suszki, najczęściej jednak tabliczki są dostatecznie małe, by można je było trzymać w dłoni. Ponieważ najstarszy rodzaj pisma składał się wyłącznie ze znaków rysunkowych, analiza zaś języka pisanego możliwa jest tylko wówczas, jeżeli pismo oprócz piktogramów wykazuje także elementy morfologiczne lub gramatyczne, nie sposób stwierdzić z całą pewnością, jakim językiem mówili wynalazcy pisma Uruk