... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
W ich rozprawach pojawiały się pochwała pracowito- •• i nra/ potępienie lenistwa i pasożytnictwa jako źródła wszelkich nieszczęść. i i-o k i humanitaryzm ujawnił się w pracach poświęconych reformie prawa 1 " urno. Padały żądania zniesienia kary śmierci i zastąpienia jej karą więzienia, • l,i.ipienia od tortur i karalności czarów. Żądano odłączenia systemu penalnego «l itlruktury stanowej, postulowano pełną tolerancję religijną. 1'rogram obozu reform ukształtował się w pełni w dobie obrad Sejmu •* '• Ikiego. Na fali patriotycznego uniesienia ujawniały się postulaty antymag- u:. Domagano się koncentracji władzy państwowej i likwidacji politycz- partykularyzmów. Żądano reformy armii, przywrócenia praw politycz- ni ieszczanom, zniesienia poddaństwa chłopów i wzmocnienia ich praw do Silny akcent kładziono na rozwój oświaty. Część tych propozycji Sejm k i przyjął. >M»llątaj. Najwybitniejszym teoretykiem obozu reform był ksiądz Hugo 'llaj (1750-1812), znany działacz polityczny i oświatowy. Dokonał on my Uniwersytetu Jagiellońskiego, był członkiem Komisji Edukacji Naro- •|, założycielem Kuźnicy, jednym z redaktorów Konstytucji 3 Maja. Dla i yny polityczno-prawnej istotne znaczenie mają następujące jego dzieła: Do nlawa Malachowskiego [...] Anonima listów kilka, Prawo polityczne narodu H'K<>. Ostatnia przestroga dla Polski oraz Porządek fizyczno-moralny, ty już w austriackich więzieniach i wydany w 1810 r. K ołlataj doskonale znał dorobek europejskiego oświecenia. Pozostawał pod i inii dzieł Locke'a, znał i cenił Rousseau, czytał Monteskiusza i Mably'ego, •k t a l ów i Woltera. Cechą pisarstwa Kołłątaja było jednak ścisłe wiązanie vt li pomysłów z konkretną rzeczywistością w Polsce. Ten relatywizm "iłował, że wraz ze zmianami sytuacji w Polsce uzupełniał on swe poglądy. Modelem kołłątajowskiego państwa była dziedziczna monarchia konstytu- .1 ('hciał władzy dalekiej od absolutyzmu, ale wystarczająco sprawnej, by •'"'•<• anarchii - tak oligarchicznej, jak i demokratycznej. W demokracji me gustował; wydarzenia towarzyszące rewolucji francuskiej zniechęciły • irowanego ludowładztwa. Naczelnym organem władzy państwowej i n (jako prawna zwierzchność najwyższego nad całym rządem dozoru), 1/iałania machiny państwowej - wzorowana na Locke'u i Montes- równowaga organów. Pełnię praw politycznych przyznawał poses- ' s/.lacheckim i mieszczańskim. Gołotę eliminował od wpływu na rządy. "lec/ną nowego państwa byłyby sprzymierzone siły szlachecko-miesz- . ich też interesy reprezentowałoby państwo (przez popieranie kapitalis- h form produkcji w przemyśle i rolnictwie). Chłop miał być wolny, iiitus prawny upodobniony do sytuacji kapitalistycznego dzierżawcy. i uwo Kołłątaj odrzucał myśl o przyznaniu chłopu własności ziemi. ju/. po upadku Rzeczypospolitej, posunął się jednak znacznie dalej n rozważaniach na tematy społeczne. i\tii'k fizyczno-moralny to nowatorski na gruncie myśli polskiej wykład m i prawach natury, o wolności i równości jako prawach przyrodzonych 180 181 człowieka. Kołłątaj wystąpił tu z ostrą krytyką wolności feudalnej j poddanej przywilejom, łaskom, oswobodzeniom, monopoliom. Uznał za pr; przyrodzone równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy. Wskazywa pracę jako jedyne dopuszczalne kryterium dorabiania się majątku, l' o równości jako równości wobec prawa, a także praw przyrodzonych. Pr przyrodzone jednostki - stwierdzał - są wcześniejsze od państwa i pr pozytywnego; ludzie je znali nim prawodawcy napełnili księgi swymi ustaw Państwo zatem powinno tych praw strzec, są one bowiem fundami'/ społeczności rządnej. Przyznawał, choć niechętnie, że przeciwko takiej wła.! która narusza prawa przyrodzone, społeczeństwo może wystąpić czyi W literaturze polskiego oświecenia były to tezy rewolucyjne. Staszic. Drugim luminarzem schyłku polskiego oświecenia był Stanisław Staszic (1755-1 autor Uwag nad życiem Jana Zamojskiego (1787), Przestróg dla Polski (1790) oraz historio/i nego poematu Ród ludzki (1818-1820). Był mieszczaninem