... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Powstał wtedy nowy południowy dziedziniec i wyremontowano forty (zostały one rozebrane w 1876 r. przez Rosjan). Czwarty okres przypadł na lata 1768-1791. Roboty prowadzili inżynierowie Jan de Witte (odnowił on oraz unowocześnił Bramę Polską, zwaną również Polną) oraz Stanisław Zawadzki (jego dziełem są podziemia i kazamaty Nowego Zamku oraz umocnienia północnego dziedzińca). Wszystkie te prace miały przygotować Kamieniec Podolski do walk z Ro- 91 sjanami, lecz II rozbiór położył kres polskiemu władaniu twierdzą. Obwarowania miejskie. Kamieniec Podolski jest miejscem obronnym dzięki samemu położeniu: znajduje się na skalistej wyspie, otoczonej głębokim jarem (do 30 m) bystrej rzeki Smotrycz. Dostęp przez most od zachodu blokowały Stary i Nowy Zamek. Mimo to miasto otoczone było wokół osobnym systemem murów, baszt i umocnień. Zaraz za mostem wznosi się Brama Miejska. W jedną stronę mury ciągnęły się od niej do Bramy Polskiej, w drugą do Pramy Ruskiej. Pozostałą część murów 0 długości ok. 10°° m wspomagały wieże i baszty. System ten zaczęto budować w XII w., następnie stale umacniano 1 modernizowano. Przetrwał 700 lat. Umocnienia nad Bramą Ruską mieszczą się na dwóch tarasach i biegną z południowego wschodu na północny zachód. W ich skład wchodzą mur obronny z bramą i dwa bastiony. Kurtyna między bastionami ma 197 m długości. Cały zespół powstał w pierwszej ćwierci XVIII w. i jest dziełem wojskowego architekta A. Glovera. Północno- KAMIENIEG STARE MIASTO teca 1 -Studnia Ormiańska , Karnieniecka 2 - Ruiny k°*i**i -Wschodni bastion 'zachował się bez ściarrf północnej. W latach 1967-1968 kompleks umocnień nad Bramą Ruską został poddany konserwacji. ^.a^^^^Y-, / / Ogród ' / Botaniczny Kamieniec Podolski. Fragment obwarowań miejskich Brama Miejska na zachodnim krańcu starego miasta składa się z wieży z przejazdem, murów obronnych oraz kazamatów. Prostokątna w planie, dwukondygnacyjna wieża z XVI w. ma wymiary 10 x 22 m. Grubość murów wynosi od 3 m przy podstawie do 2 m u góry, wysokość — od 7 do 10 m. Przed murami znajdowały się drewniano--ziemnę przedpiersia ze stanowiskami dla dział. W 1876 r., z powodu poszerzania drogi, południowo-zachodni mur przy bramie został rozebrany. Kazamaty powstały w pierwszej połowie XVIII w. Początkowo znajdowała się w nich prochownia, a w drugiej połowie XIX w. kuźnia straży pożarnej. Jest to budowla murowana, parterowa, zaopatrzona w dwa wejścia, pięć wielkich armatnich strzelnic i dziesięć otworów dla broni ręcznej. Ma kamienne sklepienie kolebkowe i dwuspadowy dach kryty dachówką. W 1984 r. zakończyły się prace renowacyjne przy tym obiekcie. Cały kompleks Bramy Miejskiej był odnawiany w latach sześćdziesiątych XX w. Baszta Kuśnierska, budowana od połowy XVI w. do 1583 r. Jest głównym ogniwem wschodniej flanki umocnień. Znajduje się na stromym stoku, na wysokości 22 m ponad lustrem wody Smotrycza. Nazwę zawdzięcza ce- 92 93 chowi, który musiał"'dbać o jej stan i bronić podczas oblężenia. Wyremontowana w 1669 r., została zniszczona w czasie oblężenia tureckiego w 1672 r. Odnowiono ją po opuszczeniu miasta przez Turków. Jest murowana, okrągła (o średnicy 13 m), jej ściany na wysokości trzeciego poziomu mają grubość 2,5 m. Otwory strzelnicze na wszystkich poziomach, na trzeciej kondygnacji kamienne nadproża. Na zachodniej fasadzie nad wejściem jest okno, nad nim tablica pamiątkowa z herbem oraz datą 1583 r. Po wojnie basztę przykryto nowym dachem. 1 Kamieniec Podolski. Baszta Kuśnierska i synagoga Baszta Ślusarska, położona między basztami Kuśnierską i Janczarską, w południowo-wschodniej części Starego Miasta. Wzniesiona pod koniec XIV w., bywała różnie nazywana, w zależności od cechu, który miał się nią w danym okresie opiekować (m.in. Krawiecka, Rzeźnicka). Jest to okrągła, kamienna budowla o średnicy 11 m. Stoi na wysokiej, kwadratowej platformie, widocznej od strony rzeki. Sklepienia nie zachowały się. Trzykondygnacyjna wieża ma 12,5 m wysokości. W każdym z poziomów rozmieszczone są strzelnice. Baszta Janczarską (zwana też Garncarską lub Rzeźnicka) została zbudowana pod koniec XVI w. Dwie dodatkowe nazwy zawdzięcza cechom, które ją obsługiwały. Stoi w południowo-wschodniej części Starego Miasta. Była to niewielka murowana budowla, od strony miasta dwu-, a od 94 urwisKa trojKonaygnacyjna. uoecnie pozostały tylko rumy z trzema strzelnicami i otworem drzwiowym. Brama Batorego (nazywana też Basztą Kuśnierską) jest dobrze zachowana. Została wzniesiona na polecenie Stefana Batorego w 1585 r., a rozbudowana przez Stanisława Augusta (1785 r.). Z lewej strony baszty znajduje się Wietrzna Brama, która dawniej łączyła ją z murem miejskim. W 1785 r. w wyniku prac prowadzonych pod kierownictwem Jana de Wittego baszta została podwyższona o dwa poziomy. Jest to dziś budowla siedmiokondygna-cyjna, murowana, o dłuższym boku 27,5 m. Wewnątrz dwa potężne filary wysokości czterech kondygnacji stanowią oparcie dla stropów. Na wszystkich kondygnacjach znajdują się otwory strzelnicze. Fasada południowa ma kamienny szczyt. Poniżej znajduje się prochownia zbudowana w latach 1778-1779 według projektu Jana de Wittego. Brama Polska (Lacka) została zbudowana na początku XVI w. Posiadała urządzenie spiętrzające wodę, aby w razie konieczności można było zalać jar Smotrycza. Dawniej składała się z pięciu baszt połączonych murami i mostem. Most zawalił się pod koniec XVIII w, a w pierwszej , połowie XIX w. rozebrano mury. Obecnie zespół bramy tworzą trzy baszty, barbakan i mury obronne; dach -*jednej z wież strawił pożar. Pierwsza wieża (bramna) została zbudowana w XV w. na starszych fundamentach. Czterokondygnacyjna baszta, mimo że murowana, przypomina typ staroruskich budowli drewnianych. W dolnej części znajdują się łukowo zamknięte przejazdy i dwie strzelnice. Południowa brama zamykana była przy pomocy opuszczanej kraty oraz skrzydła mostu zwodzonego. Na drugą kondygnację prowadzą przyścienne schody. W jej zachodniej ścianie przebito strzelnice. Na tej kondygnacji znajdowały się drzwi prowadzące na galerie bojowe murów •obronnych. Na trzeciej i czwartej kondygnacji jest łącznie szesnaście strzelnic