... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
77 G. Rzączyński, Auct[uarium] h[istoriae] n[aturalis], s.6,81;Kalendarze Duńczewskiego [Kalendarz polski i ruski na rok 1749 zawiera artykuł Różne ciekawości krain przyległych Litwie i Polsce]. 78 G. Rzączyński, Historia naturalis curiosa...,s.13 79 G. Rzączyński, Auct[uarium] h[istoriae] n[aturalis], s.18 86 Łuck ma swoje przysłowie, które go maluje w czasach upadku, bo w nich i powstać ono musiało: W tom Łucku; Wse ne po ludźku, Na okoł woda, A w seredyni bida! Katedralny kościół, odnowiony przez biskupa Cieciszowskiego (tego, jak go zowie napis na pamiątkę położony, Franciszka Salezjusza wskrzeszonego), wewnątrz – w smaku Odrodzenia, nie jest bez pewnego wdzięku; to dowodzi, że nie ma stylu, którego by umiejętne życie nie doprowadziło do względnej przynajmniej jakiejś piękności. Inne kościoły w tym stylu zbudowane są prawie poczwarne, ten wcale wewnątrz piękny i poważny. Oprócz katedralnego, są tu kościoły księży Dominikanów, Trynitarzy, Bernardynów, pusty bazyliański, brygitski i Siostry Miłosierdzia. Dawne archiwa złożone są w zamku, mają one być bardzo ciekawe i dalekich sięgać czasów, ale dotąd nikt jeszcze nic z nich nie wydobył. Biskupstwo łuckie za Kazimierza Wielkiego fundowane w r. 1364 zostało, lecz w istocie fundacja doprowadzona do skutku dopiero w roku 137580 za Grzegorza XI papieża, a Ludwika króla. Właściwie było to biskupstwo wołyńskie, bo jego stolicą nie był Łuck, a i Wołyń sam przechodził jeszcze z rąk do rąk. Diecezja ogromna obejmowała dawniej pięć województw: wołyńskie, podlaskie, brasławskie, w Litwie – brzeskie i wielką część Rusi. Dwanaście księstw lub hrabstw zamykała w sobie jako: ostrogskie, zasławskie, zbaraskie, wiśniowieckie, dąbrowickie, koreckie, klewańskie, lubartowskie, ołyckie, poryckie, koszyrskie, kodeńskie – zgoła kraj w obwodzie ośmiudziesiąt mil polskich. Dwie były infułacje w Ołyce i Kodniu, dwóch oficjałów – łucki i brzeski, dekanatów trzynaście, a kościołów liczył Niesiecki 185. Z początku stolicą biskupstwa był Włodzimierz, i katedra imię włodzimierskiej nosiła, lecz po fundacji kościoła Ś. Trójcy w Łucku tu się przeniosła. Pierwszym biskupem był Izydor, od Ludwika króla postanowiony, ten się jeszcze tytułował włodzimierskim, od r. 1375 do 1380, w którym umarł81 nazwisko jego świeckie nie doszło do nas. Drugim był Rugian, który umarł w r. 1400, trzecim, Grzegorz, zakonu kaznodziejskiego, którego Długosz pod rokiem 1409 wspomina. Siedział na biskupstwie, jak się zdaje, do r. 1425. Czwarty Jędrzej z Spławki, czy Spławski, herbu Leliwa. Za niego dopiero przeniósł Witold stolicę biskupstwa do Łucka. Pisano po łacinie Episcopatus Lucensis aż do soboru florenckiego, na którym postanowiono nazywać Episcopatus Luceoriensis, dla rozróżnienia od biskupstwa luceńskiego we Włoszech.82 Jednakże cytuje Niesiecki jeszcze w r. 1436 biskupa włodzimierskiego, który się podpisał na trakcie brzeskim. Jędrzej, czwarty biskup, przyjmował dostojnych gości w r. 1429 i tenże w r. 1431 w oblężeniu Łucka, opanowany przez Świdrygiełłę, do która nazad jako wierny poddany wrócił, w drodze odarty z szat, koni i sprzętów, lecz przez Jana z Oleśnicy, marszałka koronnego przyjęty mile i natychmiast we wszystko opatrzony. Po nim następowali: Wacław, herbu Korczak, zmarły 1436. Jan Łosowicz, herbu Rozmiar, wileńczyk, od Piusa II potwierdzony, wzięty potem na biskupstwo wileńskie; Marcin Krzeszowicki, herbu Gryff, potwierdzony w r. 1468. Stanisław 80 K. Niesiecki, [korona polska..]t.Is.45;J.F Sapieha[Monumenta...] 81 M.Miechowita, [Chronica Polonorum] i [!] 4 s.262;A.Naruszewicz [Historia narodu polskiego od poczatku chrześcijaństwa. Warszawa 1780 – 1785 t. 2-6]; Sapieha, Monu,[enta antiquitatum mArianorum...Bm,1721]. 82 J.F.Sapieha, [fundatio infulate prepositue Codnensis. Zamość 1717 (?)]. 87 Stawski, herbu Korczak, zmarły w r. 1488. Jan II Pudełko około 1499; Albrech Radziwiłł Jałmużnik, wzięty na wileńskie, Paweł Algiwund, książę olszańskie, także potem biskup wileński, który zapisał biskupom łuckim dobra swoje dziedziczne Janów. Jerzy Falczewski czy Chwalczewski, którego nagrobek w łuckiej katedrze, a nade drzwiami dawniej był herb jego Trzy Trąby. On to kościół katedralny z ciosowego kamienia wystawił, dla siebie i mansjonariuszów pobudował wygodne mieszkania i zamek założył w Torczynie, umarł około r. 1547. Po nim nastąpił Walerian Protasowicz, herbu Drzewica, pisarz królowej Bony, później biskup wileński, założyciel Collegium Akademickiego w Wilnie i gorliwy o wiarę pasterz. Jan III Andruszewicz, ze sławnej niegdyś w Litwie familii, przeszedł z kijewskiego na łuckie biskupstwo. Naukami i nieskazitelnością obyczajów znakomity, umarł 1579. Insi byli Wiktoryn Wierzbicki, herbu Radwan, Bernard Maciejowski, sławny, że go Litwa na biskupstwo wileńskie przyjąć nie chciała. Ten katedralny kościół opustoszały znacznie przyozdobił, okna i dach nowy zbudował swoim kosztem. Wikariat i kantorię fundował. W czasie moru i głodu w Łucku gorliwy, dozorców wyznaczył, którzy ubogim lekarstwa i pożywienie dostarczali. Raz nawet, gdy mu na dobroczynne zasiłki dla biednych pieniędzy nie stało, przynaglony prośbą o jałmużnę na pogrzeb ubogiej niewiasty, część łańcucha złtoego z szyi oderwał i oddał. Do chorych sam jeździł i chodził jak prosty kapłan, ciesząc się, gdy mu się to zdarzyło.83 Stanisław Gomoliński, herbu Jelita, zmarły w r. 1604, fundator dominikanów w Janowie i bernardynów w Sokoli. Marcin II Szysikowski, herbu Ostoja, na płockie biskupstwo postąpił w r. 1607. Paweł II Wołłowicz, herbu Bogoria, rok tylko rządził. Paweł III Wołucki, herbu Rawicz, potem od r. 1616 biskup kujawski. On w Łucku założył collegium Jezuitów i do Brześcia ich wprowadził