... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Pauzy związane z budową gramatyczną zdania i z jego zawartością treściową nazywają się pauzami logicznymi. Najprostszym przykładem takiej pauzy jest przerwa między grupą podmiotu i grupą orzeczenia w zdaniu. Jeżeli np. powiemy: Wczoraj odwiedził mnie dawny przyjaciel mojego brata, pauza logiczna wypadnie między wyrazami "mnie" i "dawny", ponieważ wyrazy "wczoraj" i "mnie" określają w tym zdaniu orzeczenie zasadnicze "odwiedził", a pozostałe wyrazy podmiot zasadniczy "przyjaciel". Pauzy logiczne są w zasadzie oznaczone w tekście znakami przestankowymi. Ale nie zawsze. W wielu wierszach współczesnych poetów zupełnie brak interpunkcji. A nawet w utworach "tradycyjnych" i w prozie można czasem spotkać znak przestankowy. Tam, gdzie żadne względy logiczne nie nakazują przerwy. Na przykład w zdaniu: Dostałem na imieniny piękną monografię: "Teatr w Polsce współczesnej", pomimo dwukropka raczej nie wprowadzimy pauzy logicznej, bo wyraz "monografię" i przytoczony po dwukropku tytuł książki tworzą całość logiczną. I na odwrót - często brak znaku przestankowego tam, gdzie występuje pauza logiczna. Jak na przykład w przytoczonym wyżej zdaniu: Wczoraj odwiedził mnie i dawny przyjaciel mojego brata, w którym dwie grupy logiczne nie są od siebie oddzielone żadnym znakiem interpunkcyjnym. Nie można więc przyjąć zasady, że pauzy logiczne w recytowanym utworze powinny ściśle odpowiadać znakom przestankowym w napisanym lub wydrukowanym jego tekście. Niektóre podręczniki nawet wręcz zalecają, by przepisywać tekst przeznaczony do recytacji, opuszczając w nim wszystkie znaki przestankowe, i samemu drogą analizy tego utworu określać miejsca i charakter pauz, jakie w nim trzeba zastosować. Jest to, oczywiście, twierdzenie zbyt krańcowe. Znaki interpunkcyjne bowiem niewątpliwie ułatwiają interpretację tekstu zgodną z intencją autora, a opuszczenie lub przestawienie któregoś z nich w zdaniu może wypaczyć jego sens. Co innego na przykład znaczy "Podbiegłszy, szybko wsiadłem do tramwaju", co innego zaś "Podbiegłszy szybko, wsiadłem do tramwaju". W pierwszym wypadku chodzi o podkreślenie szybkości wsiadania, w drugim - szybkości biegu. Zanim się zajmiemy nieco bardziej szczegółowo znakami przestankowymi, zwróćmy jeszcze uwagę na drugi rodzaj pauz stosowanych w recytacji. Są to pauzy psychologiczne, które mają zastępować niedopowiedzianą lub urwaną myśl (np. w Spowiedzi Jacka Soplicy w X Księdze "Pana Tadeusza": "Gdyby wiedziano, że ja, Jacek...") albo też uwypuklać jakiś wyraz z motywów natury uczuciowej a nie logicznej (np. w zakończeniu Wielkiej Improwizacji Konrada w Iii części "Dziadów": "Krzyknę, żeś Ty nie ojcem świata, ale... carem"). Pauzy psychologiczne zapowiada zwykle wielokropek, niekiedy myślnik; czasem też nie zapowiada takiej pauzy żaden znak przestankowy. Na przykład niejeden recytator wygłaszając Koncert Jankiela z Xii Księgi "Pana Tadeusza", gdy dojdzie do miejsca: Aż Klucznik pojął mistrza, zakrył ręką lica I krzyknął: "Znam! znam głos ten! to jest Targowica!" - może przed wyrazem "Targowica" zrobić pauzę, choć jej nie sygnalizuje żaden znak pisarski. Trzeci rodzaj pauz stanowią pauzy rytmiczne; omówimy je w rozdziale poświęconym zagadnieniom wersyfikacji. Funkcje znaków przestankowych Przechodzimy do uwag o funkcji znaków przestankowych (pisarskich) w recytacji. Znaków tych jest ogółem dziesięć, wymienianych najczęściej w następującej kolejności: kropka, przecinek, średnik, dwukropek, pauza (myślnik), wielokropek, pytajnik, wykrzyknik, nawias, cudzysłów. Znaki przestankowe sygnalizują nie tylko dłuższe lub krótsze przerwy w wygłaszanym tekście, ale - w wielu wypadkach - także zmianę intonacji głosu. Funkcje niektórych znaków (np. kropki) dadzą się określić dość dokładnie i jednoznacznie, funkcje innych (np. dwukropka) są bardziej różnorodne i trudniejsze do sprecyzowania. A niekiedy znaki pisarskie są tylko znakami graficznymi, nie sygnalizującymi ani przerwy w wygłaszaniu, ani zmiany intonacji głosu (np. przecinek oddzielający wykrzyknik lub rzeczownik w wołaczu od innych wyrazów w zdaniu)