ďťż

... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.

Na przykład wyraz stolica ze względu na znaczenie gramatyczne okreœlimy jako rzeczownik rodzaju żeńskiego. W ten sposób uzyskujemy informację, jak może być użyty w zdaniu (skoro jest rzeczownikiem, wiemy, że będziemy go mogli użyć jako podmiotu, dopełnienia albo przydawki) oraz w jaki sposób należy go odmieniać (według wzoru odmiany dla rzeczowników deklinacji żeńskiej). Bez tych informacji nie moglibyœmy poprawnie zastosować wyrazu w wypowiedzi. Znaczenie gramatyczne nakłada się na znaczenie leksykalne wyrazu, bo ten sam wycinek rzeczywistoœci może być w języku oznaczony wyrazami należšcymi do różnych częœci mowy. Na przykład wyraz żółty, ponieważ jest przymiotnikiem, ujmuje postrzeganš barwę jako cechę czegoœ, wyraz żółcić się — czasownik — ujmuje jš jako trwajšcy w czasie stan, a rzeczownik żółć klasyfikuje tę barwę jako rzeczownikowš nazwę abstrakcyjnš — przedmiot naszego myœlenia. O znaczeniu gramatycznym możemy też mówić w odniesieniu do konkretnych wyrazów użytych w tekœcie, czyli form gramatycznych danej jednostki leksykalnej. Na przykład w zdaniu Warszawajest stolicš Polski wyraz stolica występuje w okreœlonej formie gramatycznej — narzędnika liczby pojedynczej: stolicš. W języku polskim znaczenie gramatyczne wyrazu użytego w tekœcie jest wyrażane przede wszystkim końcówkami fleksyjnymi. Znaczenie strukturalne To znaczenie majš tylko wyrazy, które sš odczuwane współczeœnie jako wyrazy podzielne słowotwórczo, pochodne od innych. Znaczenie strukturalne odczytujemy bezpoœrednio z budowy słowotwórczej wyrazu. Na 79 Znaczenie w języku przykład stolarz ma znaczenie strukturalne „ten, kto robi stoły". Wynika ono wprost z budowy wyrazu (podobnej jak w serii: garncarz, szklarz, pisarz, malarz): stoi- (podstawa słowotwórcza) + -arz (formant majšcy znaczenie ogólne „ten, kto coœ robi"). Trzeba jednak pamiętać, że znaczenie strukturalne wyrazu nie zawsze zgadza się z jego znaczeniem realnym, czyli używanym współczeœnie. Wiemy przecież, że słowo stolarz oznacza „rzemieœlnika wyrabiajšcego przedmioty z drewna", a więc nie tylko stoły. Jego znaczenie strukturalne jest węższe niż znaczenie realne. Odsłonięcie znaczenia strukturalnego jest bardzo pomocne, bo pozwala do pewnego stopnia przewidywać, jakie w ogóle znaczenie realne może mieć dany wyraz. Jest również niezbędne do odczytywania sensu tych wyrazów, z którymi spotykamy się po raz pierwszy — neologizmów słowotwórczych, zwłaszcza różnych neologizmów artystycznych. Na przykład na podstawie znaczenia strukturalnego domyœlamy się ogólnie, co mogš oznaczać słowa niedawno powstałe, takie jak: tekœciarz, ochroniarz, parkieciarz. Znaczenie etymologiczne Znaczenie strukturalne wyrazu z upływem czasu nieraz zaciera się, a poczštkowo przejrzysta budowa słowotwórcza może stać się na tyle niejasna, że nie potrafimy już wskazać granicy między podstawš słowotwórczš a formantem, nie mamy też pewnoœci, od jakiego wyrazu zostało utworzone dane słowo. Pytajšc w takim wypadku o pierwotne znaczenie, pytamy o znaczenie etymologiczne. Znaczenie to starajš się odtworzyć językoznawcy na podstawie budowy wyrazu i znajomoœci pochodzenia oraz rozwoju historycznego danego słowa. Na przykład znaczenie etymologiczne wyrazu bielizna to „coœ białego, białoœć, biel", por. biel+izna podobna budowa jak: starsz+yzna, now+izna; znaczenie etymologiczne słowa piwo to „coœ do picia", por. pi+wo. C&cećz wiedziłó wię&e,J?rrzzozutai/ J. Podracki, Œwiat ludzi, rzeczy i stów. Warszawa 1994. K. Długosz-Kurczabowa, Szkolny słownik etymologiczny, Warszawa 2001. A. Bruckner, Stownik etymologiczny języka polskiego (kilka wydań). 80 O znaczeniu wyrazów Wyrazy wieloznaczne Polisemy Większoœć używanych przez nas wyrazów to słowa wieloznaczne, czyli majšce nie jedno, ale dwa, trzy, cztery lub jeszcze więcej różnych znaczeń leksykalnych. Gdy usłyszymy zdanie To jest róża, nie znajšc sytuacji, w której ktoœ tak powiedział, nie wiemy, czy chodzi o okreœlony krzew ozdobny, kwiat tego krzewu, chorobę zakaŸnš, czy może o kobietę noszšcš takie imię. Choć może to dziwić, w języku jest więcej słów wieloznacznych niż takich, które majš tylko jedno znaczenie. Wieloznacznoœć, inaczej polisemia (gr. polisemos = wieloznaczny), jest naturalnš cechš języka. Gdyby każda rzecz miała odrębnš nazwę, nie bylibyœmy w stanie spamiętać tak ogromnej, wręcz nieskończonej liczby potrzebnych wyrazów. To właœnie m.in. wyrazy wieloznaczne sprawiajš, że język jest systemem ekonomicznym — ograniczona liczba wyrazów wystarcza nam do mówienia o bardzo wielu różnych rzeczach. Czy wieloznacznoœć utrudnia porozumiewanie się? Wbrew pozorom rzadkie sš sytuacje, gdy nie mamy pewnoœci, w którym ze znaczeń użyto danego wyrazu. W usuwaniu niebezpiecznej wieloznacznoœci pomaga skutecznie kontekst słowny. Porównaj użycie słowa róża w takich zdaniach: Przesadził różę bliżej płotu — znaczenie „krzak róży". Włożyła różę do flakonu — znaczenie „kwiat tego krzewu". On jest chory na różę — znaczenie „choroba". Róża dzwoniła przed chwilš — znaczenie „imię kobiece". Za każdym razem treœć wyrazu jest jednoznacznie uœciœlona przez jego otoczenie słowne. Wybór właœciwego znaczenia czasem narzucać może sama sytuacja, np. jeœli lekarz mówi do pacjenta: To jest róża. Oczywiœcie nieporozumienia zdarzajš się, ale tylko wtedy, gdy ani kontekst, ani sytuacja nie dostarczajš odbiorcy odpowiednich wskazówek, które ze znaczeń jest akurat przywoływane. Wœród wielu znaczeń danego wyrazu można zwykle wskazać jedno znaczenie podstawowe (dosłowne) i inne znaczenia wtórne (przenoœne)