... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Okre�limy je mianem zmiennych niezale�nych-zak��caj�cych (Z). Zmienne zak��caj�ce dziel� si� na dwie klasy. Pierwsza obejmuje te zmienne, kt�re s� niejako �na zewn�trz" sytuacji badawczej, albo inaczej m�wi�c: �nie s� skorelowane" z aktem badania empirycznego. Ich wp�yw na zmienn� zale�n� jest �niespecyficzny". S� to zmienne, kt�rych oddzia�ywania na Y badacz nie mo�e przewidzie�. Przyk�adowo, tak� zmienn� mo�e by� indywidualna tolerancja os�b badanych na zmiany ci�nienia atmosferycznego, co mo�e mie� wp�yw na czas reakcji. Druga klasa zmiennych zak��caj�cych obejmuje te zmienne, kt�re s� �we- wn�trzne" wzgl�dem sytuacji badawczej, albo inaczej: �s� skorelowane" z aktem badania empirycznego. Do tych zmiennych, bodaj�e najbardziej charakterystycz- nych dla bada� psychologicznych, nale�� zmienne kontekstu psychologicznego ba- dania; s� to zmienne b�d�ce �pochodn�" wchodzenia badacza z osob� badan� w interakcj� (o nich traktuje rozdz. 4.) � oczekiwania interpersonalne badacza, wska- z�wki sugeruj�ce hipotez� badawcz�, l�k przed ocen�, status motywacyjny osoby badanej, aprobata spo�eczna. Je�eli chodzi o zmienne niezale�ne-zak��caj�ce, to cz�� z nich wyst�puje zawsze ilekro� wyst�puj� pozosta�e zmienne niezale�ne istotne dla Y. S� jednak takie zmienne niezale�ne zak��caj�ce, kt�re niekiedy wyst�puj�, a niekiedy nie. Przyk�adem, w pierwszym przypadku, mo�e by� spos�b odczytania wskazania przyrz�du pomiarowego (dok�adniej: chodzi tu o to, pod jakim k�tem badacz patrzy 190 na skal� przyrz�du � oczywi�cie je�eli nie jest to przyrz�d o odczycie cyfrowym). Przyk�adem w drugim przypadku mo�e by� zm�czenie, b�l g�owy osoby badanej. Pierwszy rodzaj zmiennych okre�lamy mianem zmiennych niezale�nych-zak��ca- j�cych uniwersalnych, a drugie mianem zmiennych niezale�nych-zak��caj�cych okazjonalnych. Rozr�nienie dw�ch rodzaj�w zmiennych niezale�nych-zak��caj�- cych ma du�e znaczenie przy eliminowaniu ich wp�yw�w na Y. Nie jest to zreszt� rozr�nienie typowe tylko dla psychologii. W fizyce m�wi si� o b��dach syste- matycznych i przypadkowych (losowych), kt�re odpowiadaj� naszemu podzia�owi zmiennych niezale�nych-zak��caj�cych na uniwersalne i okazjonalne (Bohm, 1961, s. 54). Cz�sto jest tak, �e badacze borykaj� si� z problemami wynikaj�cymi z dzia�ania zmiennych niezale�nych-zak��caj�cych i nie zawsze s� w stanie kontrolowa�, w konkretnym przypadku (na skutek trudno�ci natury technicznej), wp�yw wszystkich zmiennych niezale�nych-ubocznych nale��cych do przestrzeni zmiennych niezale�- nych istotnych dla Y. Te zmienne niezale�ne-uboczne, kt�rych wp�ywu na Y badacz nie jest w stanie uwzgl�dni� w danym badaniu, okre�la� b�dziemy mianem zmien- nych niezale�nych-ubocznych nie kontrolowanych. Zmienne te wraz ze zmiennymi niezale�nymi-zak��caj�cymi tworz� og�lniejsz� klas� zmiennych niezale�nych-nie kontrolowanych (N). Natomiast zmienne niezale�ne-g��wne i pozosta�a cz�� zmien- Zmienne niezale�ne istotne dla Y r wa�ne I zak��caj�c e zmienne niezale�ne g��wne (kontrolowane) zmienne niezale�ne uboczne nie skorelowane z aktem badania empirycznego (nie kontrolowane) skorelowane z aktem badania empirycznego "1 kontrolowane nie kontrolowane uniwersalne okazjonalne kontrolowane nie kontrolowane kontrolowan e nie kontrolowane Rys. 7.2. Klasyfikacja zmiennych niezale�nych istotnych dla zmiennej zale�nej Y 191 nych niezale�nych-ubocznych, kt�rych wp�yw na Y w danym badaniu badacz uwz- gl�dnia, nosz� nazw� zmiennych niezale�nych-kontrolowanych (K). W sumie, zmienne niezale�ne-g��wne, zmienne niezale�ne-uboczne i zmienne niezale�ne-zak��caj�ce tworz� zbi�r zmiennych niezale�nych istotnych dla Y. Om�- wiony wy�ej podzia� zmiennych, dla wi�kszej przejrzysto�ci, przedstawiony zosta� w formie graficznej, na rys. 7.2. 6. Zasady wprowadzania termin�w teoretycznych do nauk empirycznych (wg J. Kmity) Wszystkie terminy wyst�puj�ce w twierdzeniach nauk empirycznych (a wi�c i w psychologii) Kmita (1973, s. 129) dzieli na dwie klasy: (1) klas� termin�w matematyczno-logicznych, (2) klas� termin�w deskryptywnych. Pierwsze zaczerpni�te s� z okre�lonych dyscyplin formalnych, kt�re te� usta- laj� ich znaczenie. Natomiast drugie s� charakterystyczne dla okre�lonych dyscy- plin empirycznych, w kt�rych j�zyku ustala si� ich znaczenie. Z kolei terminy deskryptywne dzieli si� tak�e na dwie podklasy: (2.1.) podklas� termin�w jednostkowych, (2.2.) podklas� predykat�w1. Je�eli chodzi o terminy jednostkowe to musz� one (warunek sprawdzalno�ci hipotez badawczych) denotowa� konkretne obiekty fizyczne. W odniesieniu do predykat�w mo�emy wyr�ni� dwa ich rodzaje: (2.2.1.) predykaty obserwacyjne, (2.2.2.) predykaty teoretyczne
