... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Określimy je mianem zmiennych niezależnych-zakłócających (Z). Zmienne zakłócające dzielą się na dwie klasy. Pierwsza obejmuje te zmienne, które są niejako „na zewnątrz" sytuacji badawczej, albo inaczej mówiąc: „nie są skorelowane" z aktem badania empirycznego. Ich wpływ na zmienną zależną jest „niespecyficzny". Są to zmienne, których oddziaływania na Y badacz nie może przewidzieć. Przykładowo, taką zmienną może być indywidualna tolerancja osób badanych na zmiany ciśnienia atmosferycznego, co może mieć wpływ na czas reakcji. Druga klasa zmiennych zakłócających obejmuje te zmienne, które są „we- wnętrzne" względem sytuacji badawczej, albo inaczej: „są skorelowane" z aktem badania empirycznego. Do tych zmiennych, bodajże najbardziej charakterystycz- nych dla badań psychologicznych, należą zmienne kontekstu psychologicznego ba- dania; są to zmienne będące „pochodną" wchodzenia badacza z osobą badaną w interakcję (o nich traktuje rozdz. 4.) — oczekiwania interpersonalne badacza, wska- zówki sugerujące hipotezę badawczą, lęk przed oceną, status motywacyjny osoby badanej, aprobata społeczna. Jeżeli chodzi o zmienne niezależne-zakłócające, to część z nich występuje zawsze ilekroć występują pozostałe zmienne niezależne istotne dla Y. Są jednak takie zmienne niezależne zakłócające, które niekiedy występują, a niekiedy nie. Przykładem, w pierwszym przypadku, może być sposób odczytania wskazania przyrządu pomiarowego (dokładniej: chodzi tu o to, pod jakim kątem badacz patrzy 190 na skalę przyrządu — oczywiście jeżeli nie jest to przyrząd o odczycie cyfrowym). Przykładem w drugim przypadku może być zmęczenie, ból głowy osoby badanej. Pierwszy rodzaj zmiennych określamy mianem zmiennych niezależnych-zakłóca- jących uniwersalnych, a drugie mianem zmiennych niezależnych-zakłócających okazjonalnych. Rozróżnienie dwóch rodzajów zmiennych niezależnych-zakłócają- cych ma duże znaczenie przy eliminowaniu ich wpływów na Y. Nie jest to zresztą rozróżnienie typowe tylko dla psychologii. W fizyce mówi się o błędach syste- matycznych i przypadkowych (losowych), które odpowiadają naszemu podziałowi zmiennych niezależnych-zakłócających na uniwersalne i okazjonalne (Bohm, 1961, s. 54). Często jest tak, że badacze borykają się z problemami wynikającymi z działania zmiennych niezależnych-zakłócających i nie zawsze są w stanie kontrolować, w konkretnym przypadku (na skutek trudności natury technicznej), wpływ wszystkich zmiennych niezależnych-ubocznych należących do przestrzeni zmiennych niezależ- nych istotnych dla Y. Te zmienne niezależne-uboczne, których wpływu na Y badacz nie jest w stanie uwzględnić w danym badaniu, określać będziemy mianem zmien- nych niezależnych-ubocznych nie kontrolowanych. Zmienne te wraz ze zmiennymi niezależnymi-zakłócającymi tworzą ogólniejszą klasę zmiennych niezależnych-nie kontrolowanych (N). Natomiast zmienne niezależne-główne i pozostała część zmien- Zmienne niezależne istotne dla Y r ważne I zakłócając e zmienne niezależne główne (kontrolowane) zmienne niezależne uboczne nie skorelowane z aktem badania empirycznego (nie kontrolowane) skorelowane z aktem badania empirycznego "1 kontrolowane nie kontrolowane uniwersalne okazjonalne kontrolowane nie kontrolowane kontrolowan e nie kontrolowane Rys. 7.2. Klasyfikacja zmiennych niezależnych istotnych dla zmiennej zależnej Y 191 nych niezależnych-ubocznych, których wpływ na Y w danym badaniu badacz uwz- ględnia, noszą nazwę zmiennych niezależnych-kontrolowanych (K). W sumie, zmienne niezależne-główne, zmienne niezależne-uboczne i zmienne niezależne-zakłócające tworzą zbiór zmiennych niezależnych istotnych dla Y. Omó- wiony wyżej podział zmiennych, dla większej przejrzystości, przedstawiony został w formie graficznej, na rys. 7.2. 6. Zasady wprowadzania terminów teoretycznych do nauk empirycznych (wg J. Kmity) Wszystkie terminy występujące w twierdzeniach nauk empirycznych (a więc i w psychologii) Kmita (1973, s. 129) dzieli na dwie klasy: (1) klasę terminów matematyczno-logicznych, (2) klasę terminów deskryptywnych. Pierwsze zaczerpnięte są z określonych dyscyplin formalnych, które też usta- lają ich znaczenie. Natomiast drugie są charakterystyczne dla określonych dyscy- plin empirycznych, w których języku ustala się ich znaczenie. Z kolei terminy deskryptywne dzieli się także na dwie podklasy: (2.1.) podklasę terminów jednostkowych, (2.2.) podklasę predykatów1. Jeżeli chodzi o terminy jednostkowe to muszą one (warunek sprawdzalności hipotez badawczych) denotować konkretne obiekty fizyczne. W odniesieniu do predykatów możemy wyróżnić dwa ich rodzaje: (2.2.1.) predykaty obserwacyjne, (2.2.2.) predykaty teoretyczne