... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
(Warszawa 1917). Jeżeli chodzi o ogólną koncepcję'dziej ów Polski, Witkowska reprezentowała stanowisko tzw. warszawskiej szkoły historycznej. Opublikowane przez nią wypisy cieszyły się dużym uznaniem nauczycieli, posługiwano się nimi w szkołach, zarówno przed, jak i po 1918 r. Witkowska była w tej dziedzinie jednym z prekursorów, na jej wypisach wzorowali się inni wydawcy materiałów pomocniczych do nauczania historii (Kamila Chołoniewska, Bronisław Gebert i Gizela Gebertowa, Marian Janelli i Julia Kisielewska, Włodzimierz Jarosz, M. Nowakowska i H. Jaroszyńska). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Witkowska jeszcze przez kilka lat wykładała historię w Krakowie-, najpierw na Państwowych Kursach Nauczycielskich, a później w Państwowej Szkole Zawodowej Żeńskiej, głównie jednak zajmowała się tzw. nauką o Polsce współczesnej. Powołana do pracy w resorcie Ministerstwa WRiOP pełniła funkcję instruktorki tego przedmiotu w szkołach zawodowych. Wspólnie z Lubomirem Sawickim napisała podręcznik: Nauka o Polsce współczesnej(192l, wyd. 5, 1928). W 1929 r. opublikowała Naukę obywatelską. Podręcznik dla seminariów nauczycielskich, szkół zawodowych i uniwersytetów powszechnych. Witkowska zajmowała się także dydaktyką tego przedmiotu. Opublikowała z tego zakresu kilka, prac, m.in.: O potrzebie wprowadzenia nauk społecznych do polskiego szkolnictwa. „Ruch Pedagogiczny" R. VII, 1920, s. 154—156; Obywatel. Uwagi metodyczne do nauki o Polsce współczesnej. Kraków 1925; „Nauka obywatelska" w żeńskich szkołach zawodowych. Kraków 1929; Przysposobienie do slużby społecznej. Warszawa 1928; wspólnie z Ludwiką Dobrzyńską-Rybicką: Obywatelstwo jako podstawa żvcia zbiorowego w odrodzonej Polsce. 1931. Witkowska ogłosiła kilka artykułów poświeconych nauczaniu historii, m.in. Zagadnienia etyczne w nauczaniu historii. „Ruch Pedagogiczny", R. VII, 1920, s. 147—151; O nauczaniu historii. Zagadnienia i książki. „Ruch Pedagogiczny". R. IX, 1922, s. 221—224; O reformie nauczania historii w szkołach zawodowych żeńskich. Głos Szkoły Zawodowej, 1930 r., nr 4. Literatura: J. Feldmanowa: Helena Witkowska 1870—11X1938. „Wiadomości Histo-ryczno-Dydaktyczne". R. VI, 1938, nr 4, s. 209—212; H. Radlińska: Helena Witkowska (1870—1938). „Praca Oświatowa". R. V, 1939, nr 3, s. 158—160 (Przedruk: H. Radlinska: Z dziejów pracy społecznej i oświatowej. Wrocław—Warszawa—Kraków 1964, s. 486—488); Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminariów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Zestawienie pod red. Z. Zagórowskiego. R. I, Lwów—Warszawa 1924, s. 375, R. II, Lwów—Warszawa 1926, s. 442. W przedrukowanym w niniejszym zbiorze artykule rozważa Witkowska wychowawczą funkcję historii z punktu widzenia potrzeb moralności j^piecznej", zbiorowej.TRIe pierwsza to wypowiedź autorki na temat celów nauczania historii. W okresie niewoli widziała w niej pokrzepicielkę serc, źródło wiary w lepszą przyszłość narodu. Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu niepodległości twierdziła, iż nauczanie historii powinno służyć etycznemu wyrobieniu człowieka, poczuwającego się do związku z całą ludzkością, przepojonego ideałami ogólnoludzkiego humanitaryzmu. Można doszukać się w tym odbicia żywych tendencji pacyfistycznych. Artykuł: Zagadnienia etyczne w nauczaniu historii publikujemy w całości według pierwodruku: ..Ruch Pedagogiczny". R. VII. 1920. nr 7—8. s. 147—151. [2] Erazm Majewski (1858—1922), zasłużony organizator polskiej archeologii, uczony ó wszechstronnych zainteresowaniach; początkowo zajmował się naukami przyrodniczymi, ok. 1891 r. zwrócił się ku archeologii, a głównie etnologii i etnografii, interesował się także żywo socjologią i ekonomią. Widział społeczeństwo okiem przyrodnika na kształt organizmu zwierzęcego, w stanie permanentnej walki o byt. Cytowana przez Witkowska praca: Nauka o cywilizacji (T. 4. 1908—1923) była najpoważniejszym dziełem Majewskiego. [3] Ludwik Gumplowicz (1838—1909). socjolog prawnik i historyk, profesor uniwersytetu w Grazu. Wychodząc z założeń darwinizmu społecznego, uważał walkę międzygrupo-wą za główny czynnik przemian dziejowych. Socjologia Gumplowicza jest teorią pesymistyczną. Dzieje są dla niego tylko krwawym, ponurym dramatem, wieczną walką, która się nigdy nie kończy i nie prowadzi do żadnego wyższego celu. Ogłosił m.in. nast. prace: System socjologii (1887). Filozofię społeczną (1909). Cytowana przez autorkę praca ukazała się w języku niemieckim w 1885 r. [4] Henry Thomas Buckle (1821—1862), Angielski pozytywista i historyk kultury; wspomniana przez autorkę Historia cywilizacji w Anglii (tłum. polskie, Lwów 1862) cieszyła się w swoim czasie wielką popularnością i była żywo dyskutowana. [5] Sokrates (496—399 p.n.e.), filozof grecki; głosił intelektualizm etyczny, utożsamiał bowiem dobro z prawdą; jego poglądy znane są jedynie z dialogów Platona. Platon (427—347 p.n.e.), uczeń Sokratesa, twórca systemu filozoficznego zwanego idealizmem obiektywnym, a także oryginalnej, utopijnej teorii państwa idealnego, opartego na idei dobra i sprawiedliwości. Immanuel Kant (1724—1804), filozof niemiecki, twórca tzw. „krytycznego" systemu filozoficznego; wiele uwagi poświecił problemom etycznym; sformułował następujący „imperatyw kategoryczny": „Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym". [6] Foerster Friedrich Wilhelm (1869—1966), niemiecki pedagog i działacz polityczny, czołowy przedstawiciel pedagogiki chrześcijańskiej. Wspomniana przez Witkowska książka Foerstera ukazała się w 1919 r. pt. Polityka świata a sumienie świata. [7] Autorka, jak nie trudno się domyśleć, opowiada się za tym drugim stanowiskiem. [8] Autorka ma tu na myśli, jak się wydaje, imperatyw kaniowski.Por. przyp. [5]. [9] Jean-Marie Guyau (1854—1888), zajmował się etyką i estetyką, a także filozofią religii. Żył w okresie pozytywizmu, ale odbiegał dość daleko od dominującej wówczas tendencji filozoficznej. Naczelnym nakazem etyki, według Guyau, jest żyć jak najpełniej życiem społecznym, podnosić jego wymiar i walor moralny. H. Witkowska reprezentowała podobne stanowisko. Końcowe fragmenty jej artykułu przepojone są optymizmem, wiarą w to, iż w przyszłości stosunki między ludźmi i narodami oparte zostaną na wyższych zasadach moralnych. Nauczanie historii powinno przygotować młodzież do życia w tym lepszym świecie, 'wpoić w nią te wartości, na których zbudowane zostaną w przyszłości stosunki międzyludzkie. II WINCENTY GORZYCKI „ZJAWISKO BEZPOŚREDNIE" W NAUCZANIU HISTORII'" I Wielki i znany filozof-historyk Bernheim121, jeden z największych teoretyków metodologii historycznej, stwierdził już dawno, że nie można i nie należy w zasadzie dzielić nauk według ich przedmiotów i obiektów badania, lecz na podstawie sposobów badania zjawisk, które nigdy nie tworzą wyłącznego charakteru