... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Na razie jednak - poza bardzo ogólnymi stwierdzeniami - można snuć na ten temat niemal wyłącznie domniemania. 165 ^ nużenia. czrowleKa Badania wykazują, że różnice występujące w uczeniu się między człowiekiem a zwierzętami dotyczą zarówno sposobu przyswajania treści, jak ich zakresu oraz rodzaju. Nie ulega wątpliwości, że poza cechami wspólnymi istnieją też cechy właściwe tylko uczeniu się człowieka. Najbardziej znamienną cechą uczenia się człowieka wydaje się szeroki udział systemu słownego. System ten sprawia, że niemal wszystko, co jest znaczące w ludzkim działaniu, może mieć nie tylko reprezentację zmysłową (obrazową), aie także postać werbalną. Dotyczy to zarówno tego, co działa z zewnątrz, jak i aktywności podmiotu. W przypadku wielu treści forma słowna okazuje się podstawowa, odgrywając rolę wiodącą w ludzkim uczeniu się i poznaniu. Tak jest w odbiorze informacji pochodzących z zewnątrz, w ich kodowaniu i przetwarzaniu, a następnie emitowaniu. To, czego uczy się człowiek, ma najczęściej - ze względu na formę nadawaną z zewnątrz - postać słowną, a niemal wszystko inne - na skutek występującej u ludzi werbalizacji (m.in. nazywania przedmiotu spostrzeżeń obrazowych) - uzyskuje tę postać jako dodatkową (Włodarski, 1985). Znaczenia tego faktu na wszystkich etapach uczenia się (od zapisu informacji po jej wykorzystanie) nie sposób przecenić. System słowny sprawia, że rozszerza się znacznie zakres treści możliwych do przyswojenia i pojawiają się nowe sposoby uczenia się. Pewne treści mogą być wyrażone tylko z udziałem tego systemu, a włączenie go do uczenia się pozostałych treści zwiększa możliwości przyswojenia ich i operowania nimi w różnoraki sposób; decyduje też w wysokim stopniu o poziomie działań będących wynikiem uczenia się. Warto zauważyć, że zasada (reguła), do której przywiązywaliśmy duże znaczenie przy charakterystyce różnych poziomów działań będących rezultatem uczenia się4, powstaje u człowieka z udziałem tego systemu. Z udziałem systemu słownego przebiega u człowieka sterowanie własnym zachowaniem, odbiór informacji, identyfikowanie ich oraz organizowanie i włączanie do zasobu wiedzy podmiotu. Ta zaś - jako efekt uczenia się - odgrywa wielką rolę w życiu człowieka, a kształtuje się i wyraża dzięki systemowi słownemu. Odmienności uczenia się wynikające z systemu słownego nie sprowadzają się do tego, co jest wymierne w życiu jednostki; niezwykle ważne wydają się zmiany zachodzące w kolejnych pokoleniach. System słowny sprawia, że istnieje i narasta trwały dorobek w zakresie wiedzy ogólnoludzkiej. Człowiek zapoznaje się z nim w wyniku społecznego przekazu, bogacąc swoje doświadczenia nie tylko poprzez bezpośrednie kontakty z otaczającą rzeczywistością. Zwierzęta przekazują innym zwierzętom - i to w ograniczonym zakresie - jedynie wyniki swoich własnych doświadczeń; w związku ł Por. rozdz. 7. yy p w warunkach społecznych; człowiek czerpie informacje z dorobku poprzednich pokoleń, przyswaja z niego właśnie to, co trwałe i uznawane za wartościowe, i dopiero tak zdobytą wiedzę wzbogaca w niektórych obszarach własnym doświadczeniem. Istnienie wiedzy stanowiącej trwały dorobek, dostępność źródeł, w których jest ona zawarta, społeczne, zorganizowane formy przekazu stawiają człowieka w sytuacji innej niż ta, w której przebiega uczenie się zwierząt. Wiąże się z tym odmienność sposobów uczenia się i zwielokrotnienie możliwości rozwojowych człowieka w zestawieniu z tym, co osiągają zwierzęta. System słowny sprawia, że człowiek, ucząc się, wykracza daleko poza to, z czym aktualnie i bezpośrednio ma do czynienia. To, co robi, rozgrywa się niejako -jeśli chodzi o czas - w trzech wymiarach: dziejąc się aktualnie, nawiązuje do przeszłości i wkracza w przyszłość. Często dopiero dzięki temu nabiera właściwego sensu i znaczenia. Owa trójwymiarowość - aczkolwiek w znacznie mniejszym zakresie - jest widoczna również w życiu zwierząt. W odróżnieniu od człowieka decydują o niej niemal wyłącznie mechanizmy wrodzone. Uczenie się jest ograniczone do wydarzeń rozgrywających się w życiu osobnika. O międzypo-koleniowej ciągłości historycznej decyduje dziedzictwo biologiczne. Człowiek, ucząc się, wykorzystuje w znacznie większym niż zwierzęta stopniu to, co już było, nie ograniczając się przy tym do historii własnego życia. Sięga również daleko w przyszłość, zarówno formułując plany swego działania, jak i tworząc idee, których pełna realizacja nie jest możliwa w ramach życia jednostki bądź nawet pokolenia. Tym wszystkim człowiek różni się wyraźnie od zwierząt. 1 chyba to właśnie - mimo sygnalizowanego braku ostrych granic - decyduje o specyfice jego uczenia się. Podsumowanie ' Wyraźne przejawy uczenia się stwierdzono u robaków. Nie ulega wątpliwości, że uczenie się występuje również u wszystkich zwierząt wyższych. U kręgowców jest ono bardziej rozwinięte niż u zwierząt bezkręgowych, a najwyższymi możliwościami w zakresie uczenia się odznaczają się ssaki, zwłaszcza rząd naczelnych. Wyniki badań nad pierwotniakami pozwalają na formułowanie przypuszczenia, że uczenie się zachodzi u wszystkich zwierząt. W badaniach nad uczeniem się zwierząt interesowano się początkowo sytuacją, w której do celu może prowadzić tylko jedno rozwiązanie