... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
W1943 r. w Moskwie, na konferencji estońskich pisarzy radzieckich, powołano Związek Pisarzy Radzieckiej Estonii. Przygotowywano także kadry potrzebne po powrocie władzy radzieckiej do Estonii. W szkołach i na kursach kształcono traktorzystów, felczerów, pracowników sądów i prokuratury, aparat administracyjny, partyjny, związkowy i komso-molski. Z inicjatywy władz ESRR w marcu 1942 r. utworzono w Jarosławiu nad Wołgą Państwowe Zespoły Artystyczne ESRR, skupiające około 200 ewakuowanych ludzi kultury i umożliwiające im nie tylko twórczość, ale i bezpieczne przetrwanie trudnych lat wojny. W Jarosławiu znaleźli się m.in. kompozytorzy Eugen Kapp i Gustav Ernesaks, aktorzy Paul Pinna i Ants Lauter, reżyser Kaarel Ird, malarz Adamson-Eric i rzeźbiarz Ferdi Sannamees, pisarze Erni Hiir i Debora Yaarandi oraz popularny po wojnie śpiewak Georg Ots. Powstała tu orkiestra estradowa i symfoniczna, chór męski i mieszany, grupa dramatyczna i zespół tańca ludowego. Zespoły z Jarosławia występowały w jednostkach Armii Czerwonej, na tyłach frontu. Twórców zaznajamiano też z osiągnięciami i zasadami "przodującej sztuki radzieckiej". Artyści, którzy przeżyli wojnę w Jarosławiu, odegrali istotną rolę w powojennym życiu kulturalnym Estonii. Wgrudniu 1941 r., na prośbę estońskich władz radzieckich, władze ZSRR pozwoliły na utworzenie estońskiej formacji zbrojnej w ramach Armii Czerwonej. Na Uralu rozpoczęto formowanie dwóch dywizji strzelców i mniejszych jednostek, z których we wrześniu 1942 r. powstał 8 Estoński Korpus Strzelców. Jego utworzenie uratowało życie wielu Estończykom z batalionów budowlanych. Formacja liczyła 27 tyś. żołnierzy, w tym około 90 proc. Estończyków. Jedną trzecią z nich stanowili Estończycy mieszkający przed wojną w ZSRR. W skład kadry dowódczej wchodzili oficerowie Armii Czerwonej i dawnych sił zbrojnych Republiki Estońskiej. Dowódcą korpusu został gen.-por. Lembit Parn z Armii Czerwonej, szefem sztabu gen.-mjr Jaan Lu-kas z wojska estońskiego, odznaczony Krzyżem Wolności za udział 157 156 W latach drugiej wojny światowej Estonia w Wojnie Wyzwoleńczej (aresztowany w 1950 r., zmarł w obozie koło Irkucka). Na front korpus trafił 9 grudnia 1942 r. W prowadzonych do 16 stycznia następnego roku walkach o Wielkie Łuki formacja straciła blisko dwie trzecie swego stanu bojowego, czyli 13 tyś. ludzi, w zabitych, rannych i wziętych do niemieckiej niewoli (około 1,2 tyś.). Przyczyną tak wysokich strat, którymi okupiono zdobycie tego ważnego węzła kolejowego, było słabe rozpoznanie, złe dowodzenie i niedostatek wsparcia ogniowego. Korpus wycofano na tyły dla uzupełnienia stanu. Na front wrócił dopiero latem 1944 r. w czasie walk w Estonii. Rozpoczęta 14 stycznia 1944 r. operacja leningradzko-nowogrodz-ka Armii Czerwonej doprowadziła do zniesienia blokady Leningradu i odrzucenia sił niemieckich na linię rzeki Narwy, jezior Pejpus i Psko-wskiego oraz rzeki Wielikaja. W lutym Armia Czerwona zdobyła przyczółki na zachodnim brzegu Narwy. Rozpoczęły się zażarte i krwawe walki o Narwę, trwające do końca lipca 1944 r. Ich rezultatem było m.in. całkowite zniszczenie cennej zabytkowej części miasta. W walkach po stronie niemieckiej uczestniczyły oddziały sformowanej na bazie Legionu Estońskiego, późniejszej 20 estońskiej dywizji SS, m.in. likwidując przyczółki Armii Czerwonej na prawym brzegu Narwy i jeziora Pejpus oraz desant radziecki na wybrzeżu Bałtyku. Już po zdobyciu Narwy przez Armię Czerwoną (26 lipca) rozgorzały walki na zachód od tego miasta, pod Sinimae, najkrwawsze w dotychczasowych dziejach wojen na ziemi estońskiej. Straty Armii Czerwonej w walkach pod Narwą wyniosły ponad 60 tyś. żołnierzy. W styczniu 1944 r. Estonia miała dla dowództwa niemieckiego strategiczne znaczenie. Broniąca jej 18 Armia Niemiecka otrzymała uzupełnienia i wzmocnienie, ściągnięto też do kraju pozostające w służbie niemieckiej formacje estońskie: bataliony wschodnie, policyjne i Legion Estoński. 24 stycznia sformowano z nich 20 estońską dywizję SS, a 30 stycznia Samorząd Estoński ogłosił mobilizację roczników 1904-1923. Do 20 tyś. żołnierzy w dotychczasowych jednostkach doszło 38 tyś. zmobilizowanych, z których utworzono siedem pułków obrony granic (pimkaitserugementi). Mobilizację wsparli tak- że politycy związani z Uluotsem, dalecy dotychczas od współpracy z Niemcami, uważali bowiem, że Estonii należy bronić przed władzą radziecką za każdą cenę. Jednocześnie w marcu politycy zorientowani na państwa zachodnie utworzyli Komitet Narodowy Republiki Estońskiej (Eesti Yabańigi Rahvuskomitee), który poprzez dyplomatów estońskich w Szwecji nawiązał kontakt z Wielką Brytanią. Politycy ci liczyli na to, że w 1944 r. możliwe będzie powtórzenie "wariantu 24 lutego 1918 r.", czyli proklamowanie niepodległości i powołanie rządu tymczasowego po wycofaniu się Niemców, a przed wejściem Armii Czerwonej. Uluots miał nadzieję, że w Estonii uda się utrzymać front aż do upadku Niemiec, a potem na konferencji pokojowej obronić niepodległość Estonii. Uluots wszedł w porozumienie z niemieckim dowódcą 3 Korpusu Pancernego, gen. Waffen SS Feliksem Stei-nerem, który miał zobowiązać się, że po zakończeniu wojny, w razie potrzeby, odda swoje zgrupowanie do dyspozycji władz Estonii. Na czele Komitetu Narodowego stał Otto Tief, przed wojną minister w rządzie Jaana Teemanta, blisko związany z Uluotsem. 20 kwietnia 1944 r. gestapo aresztowało około 400 członków Komitetu Narodowego, rozbijając niektóre jego ogniwa. Aresztowanych oskarżono o anglofilstwo i szpiegostwo. Spowodowało to zaostrzenie stosunków między Niemcami i Estończykami. Niemcy zwiększyli wywóz bydła z Estonii, w jednostkach estońskich zaczęła się dezercja. Dezerterzy usiłowali przedostać się do Szwecji albo tworzyli "zielone legiony" (rohelises legionis). W marcu 1944 r