... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Badania A. Pawełczyńskiej'1, potwierdzone również przez H. Spionek7 i in., wykazały, iż ogólny poziom intelektualny uczniów społecznie niedo- stosowanych jest niższy, a liczba jednostek upośledzonych i ociężałych umy- słowo wyższa niż w przeciętnej populacji. Jednakże większość dzieci niedo- stosowanych społecznie pod względem swoich możliwości poznawczych nie odbiega od ogółu rówieśników. Dlatego też przyczyn trudności dydaktycz- nych, powszechnie występujących wśród tej kategorii dzieci, należy upatry- wać przede wszystkim w ich sytuacji społecznej. Zdaniem O. Lipkowskiegoa, nie ma wyraźnej korelacji pomiędzy nie- powodzeniami szkolnymi a poziomem rozwoju intelektualnego, natomiast bardzo wyraźny związek stwierdzono pomiędzy występowaniem trudności w nauce a wykolejeniem dzieci i młodzieży. Systematyczne niepowodzenia, niemożność przezwyciężenia trudności oraz antycypacja sankcji społecznych (np. ze strony nauczycieli, rodziców, rówieśników i innych osób znaczących) prowadzą do reakcji lękowych, czyli tzw. fobii szkolnej, której bezpośrednim skutkiem mogą być ucieczki lub coraz bardziej rozpowszechnione akty agresji skierowane przeciwko rówieśnikom, a nawet nauczycielom. Typowy dla uczniów niedostosowanych społecznie jest również tzw. „syndrom adaptacji"9, polegający na przyjęciu i zaakceptowaniu narzuconej przez innych roli społecznej tzw. „złego ucznia". Przezwyciężanie trudności dydaktycznych jest jednym z głównych kie- runków pracy integracyjno-resocjalizacyjnej. Program terapii opracowany wspólnie przez pedagoga szkolnego, kuratora, psychologa, indywidualnie dla każdego ucznia, może zostać zrealizowany jedynie przy współpracy z na- uczycielami poszczególnych przedmiotów. „Orientacja na realizację progra- mu nauczania" powinna zostać zastąpiona „orientacją na ucznia". W tym celu konieczne jest: A. Pawełczyńska, Przestępczość grup nieletnich. Warszawa 1964. ' H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1975. O. Lipkowski, Resocjalizacja. Warszawa 1987, s. 211. Pojęcie to upowszechnił w polskiej literaturze przedmiotu O. Lipkowski, op. ci/,., s. 117-119. 212 Dorota Pstrąg i I ł — czasowe obniżenie wymagań dydaktycznych, dostosowanie ich do faktycznego poziomu wiedzy i możliwości poznawczych danego ucznia, — dostosowanie treści kształcenia i tematów ćwiczeń do potrzeb i zain- teresowań danego ucznia, — kształtowanie pozytywnej motywacji do pracy, częste nagradzanie ucznia (pochwały, pozytywne oceny lub inne formy nagród wysoko warto- ściowane przez dziecko) nawet za nieznaczne postępy, stworzenie mu moż- liwości zaprezentowania i praktycznego wykorzystania swojej wiedzy, ?— praktyczne zapoznanie ucznia z technikami pracy umysłowej, meto- dami uczenia się, pomoc w organizacji nauki własnej, — dążenie do ukształtowania pozytywnych interakcji pomiędzy uczniem niedostosowanym społecznie a nauczycielami, stworzenie odpowiedniej at- mosfery wychowawczej w celu wyeliminowania sytuacji stresogennych. Rola zajęć pozalekcyjnych w procesie integracji społecznej uczniów niedostosowanych społecznie Zajęcia pozalekcyjne umożliwiają pełniejszą realizację funkcji opiekuń- czych, wychowawczych i dydaktycznych szkoły. Obecnie w szkołach maso- wych obserwuje się jednak stopniowe ograniczanie działalności pozalekcyj- nej i pozaszkolnej oraz rezygnację z bardziej atrakcyjnych jej form. Przy- czyn należy upatrywać przede wszystkim w trudnej sytuacji materialnej szkół, a także w braku odpowiedniej bazy i infrastruktury. Zajęcia w wielu szko- łach ograniczają się do tzw. „kół zainteresowań", obejmujących swoją dzia- łalnością uczniów wyróżniających się, wykazujących wyraźnie sprecyzowane zainteresowania i uzdolnienia. Zajęcia prowadzone są w sposób niewiele odbiegający od pracy na lekcjach i służą głównie poszerzaniu wiadomości z przedmiotów objętych programem nauczania. Taka organizacja zajęć pozalekcyjnych nie sprzyja realizacji celów wy- chowawczych, profilaktycznych i resocjalizacyjnych, gdyż uczniowie z grupy zwiększonego ryzyka oraz ci, którzy już wykazują pewne symptomy niedo- stosowania społecznego, nie mają na ogół możliwości uczestnictwa w nich. Proponowane przez organizatorów formy pracy nie odpowiadają zwykle icli potrzebom i zainteresowaniom, a stosowane przez nauczycieli kryteria do- boru eliminują te kategorię młodzieży z szerszego udziału w zajęciach po- zalekcyjnych. Wykorzystanie zajęć pozalekcyjnych do realizacji celów wychowawczo- -resocjalizacyjnych wymaga rzeczywistego rozszerzenia kontaktów młodzieży ze szkołą. Dotyczy to zwłaszcza uczniów niedostosowanych społecznie, dla Integracja uczniów niedostosowanych społecznie ze środowiskiem... 213 których udział w różnorodnych zajęciach pozalekcyjnych stwarza możliwość nawiązania akceptowanych, z wychowawczego punktu widzenia, interakcji społecznych, podjęcia atrakcyjnych form aktywności, a tym samym zdoby- cia nowych doświadczeń, w tym również o charakterze społecznym. Orga- nizacja takich zajęć wymaga więc uwzględnienia zróżnicowanych potrzeb uczniów i umożliwienia im rozwoju zainteresowań poznawczych, praktycz- nych, sportowych, artystycznych itp., a także zdobywania atrakcyjnych i ce- nionych przez nich umiejętności. Zajęcia powinny być dobrowolne i dostępne dla wszystkich zaintereso- wanych, w tym także dla osób nie będących uczniami danej szkoły