... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Następcą jego został małoletni Ludwik Xiii, syn z drugiej żony - Marii de Medici, córki wielkiego księcia toskańskiego, z którą Henryk ożenił się po uzyskaniu unieważnienia bezdzietnego małżeństwa z pierwszą żoną Małgorzatą de Valois. Za panowania Henryka Iv została również wznowiona francuska ekspansja kolonialna, którą zapoczątkowali wybitni odkrywcy: Jacques Cartier (zm. 1557Ď), Jean Roberval (zm. 1560Ď) czy Włoch Verrazzano (zm. 1528Ď), a która została wyraźnie zahamowana w drugiej połowie Xvi w. U schyłku stulecia kolonizatorzy francuscy pojawiają się znowu w Ameryce Północnej, stosując przy tym inne, skuteczniejsze metody kolonizacji niż Hiszpanie. Terenem specjalnych wysiłków kolonizacyjnych Francuzów stała się Kanada zwana Nową Francją. Tu kierowały się za czasów Henryka Iv ekspedycje Breton de la Roche'a (1598Ď), Chauvina i Pontgrave'a (1599Ď) i wreszcie Pontgrave'a i Champlaina (1603Ď). Najwybitniejszym z odkrywców i kolonizatorów francuskich tej epoki był Samuel Champlain (zm. 1633Ď) założyciel Quebecu i następnie (od 1620Ď) namiestnik Kanady (lieutenant-general). Niemcy w drugiejŃ połowie Xvi w. W odmiennym kierunku niż we Francji przebiegał współcześnie proces historyczny w Niemczech. Kraj ten po stłumieniu wojny chłopskiej w pierwszej połowie Xvi w., jak również po okresie długotrwałych walk wewnętrznych o charakterze religijno-politycznym znalazł się w drugiej połowie stulecia w stanie poważnego regresu gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Niemcy były tym krajem, obok Włoch, który najbardziej odczuł radykalne zmiany w handlowych szlakach świata. Morze Bałtyckie i Śródziemne, jak również lądowe drogi przez północne Włochy i południowe Niemcy straciły niemal całkowicie znaczenie. Poważnym ciosem dla rozwoju ekonomicznego całych Niemiec był upadek Hanzy, jaki nastąpił w ciągu Xvi w. Handel niemiecki nie mógł już teraz wytrzymać konkurencji nie tylko holenderskiej czy angielskiej, ale także szwedzkiej i duńskiej. Produkcja przemysłowa w Niemczech znalazła się również w stanie upadku, gdyż zapoczątkowany w Xv i na początku Xvi w. rozwój wczesnokapitalistycznych form gospodarki został w wyniku wojen wewnętrznych pierwszej połowy Xvi stulecia bardzo poważnie zahamowany. Podczas gdy w większości państw zachodnioeuropejskich rozwijały się w tym czasie manufaktury, w Niemczech nastąpił nawrót do produkcji cechowej, co - rzecz jasna - było krokiem wstecz w dziele rozwoju ekonomicznego kraju. Ogólny upadek gospodarczy kraju pociągnął również za sobą zatrzymanie rozwoju rynku wewnętrznego, co znowu niekorzystnie odbiło się na rolnictwie. Mówiąc jednak o sytuacji rolnictwa i chłopów w Niemczech w drugiej połowie Xvi i na początku Xvii w., nie możemy zapominać o granicy na Łabie, dzielącej je na dwie odrębne pod względem gospodarczo-społecznym krainy. Ziemie na wschód od tej rzeki należały do wschodnioeuropejskiego rejonu gospodarczego, który w omawianej epoce przeżywał wielką koniunkturę związaną z deficytem zboża w niektórych krajach zachodnioeuropejskich. Koniunktura ta odbiła się jednak ujemnie na położeniu chłopów we wschodnich Niemczech. Natomiast w zachodnich i południowych Niemczech, gdzie wspomniana wyżej koniunktura nie istniała, folwarki nie powstawały, położenie chłopów było lepsze. Zachowały się tutaj drobne gospodarstwa, z których chłopi płacili panu daninę bądź pieniężną, bądź naturalną. Taka sytuacja zakrawała po prostu na paradoks, właśnie bowiem chłopstwo wschodnich Niemiec nie wzięło udziału w wielkiej wojnie z 1525 r., a sytuacja jego w drugiej połowie Xvi w. okazała się znacznie gorsza niż chłopów zachodnio- i południowoniemieckich, którzy stoczyli krwawą walkę ze swymi panami. Opór chłopów niemieckich, aczkolwiek przyduszony po klęsce w trzecim dziesięcioleciu Xvi w., nie został jednak całkowicie złamany. Na przełomie Xvi i Xvii w. dochodziło niejednokrotnie do silniejszych, lokalnych wystąpień chłopskich, z których największym było powstanie chłopów w Austrii w latach 1595-1597