... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Mało kto broni poglądu o sztywnych okresach rozwoju oraz szkodliwych efektach braku odpo- wiednich bodźców ze środowiska. Mówi się raczej o plastyczności i elastyczno- ści, choć niekoniecznie nieograniczonej. Okresy wrażliwości są to „okresy podwyż- szonej podatności, przed którymi i po któ- rych wrażliwość jest mniejsza" (Bateson, Hinde, 1987, s. 20). Idea okresów wrażliwości nie przekre- śla wagi okresów rozwoju ani nie ozna- cza nieograniczonej plastyczności proce- sów rozwojowych organizmu. Ona jedynie łagodzi kategoryczność stwierdzeń kon- cepcji okresów krytycznych. Zgodnie z nią organizm w pewnych okresach jest szcze- gólnie wrażliwy na określone bodźce śro- dowiskowe. Jednak wpływ tych bodźców (lub ich braku) nie musi być nieodwracalny. Nie wszystkie bodźce ponadto są równie ważne w każdej fazie rozwoju. Jednak zmiana w późniejszym okresie może wy- magać spełnienia specjalnych warunków. Istnieje na przykład pogląd, że aby w wieku dojrzałym zmienić zachowania ukształto- wane we wczesnym dzieciństwie, trzeba poddać człowieka silnemu stresowi i presji zewnętrznej (Bateson, Hinde, 1987). Podsumowując, teorie stadiów rozwo- jowych osobowości zwracają uwagę na znaczenie poszczególnych okresów życia oraz na kolejność typowych zmian ilościo- wych i jakościowych. Pewne etapy życia są bardziej odpowiednie dla rozwoju danych cech osobowości niż inne, a wtedy pewne bodźce zewnętrzne nabierają szczególnej wagi. Wydaje się, że wiele cech osobo- wości rozwija się rzeczywiście w okre- ślonym porządku. Zarazem jednak proces rozwoju nie jest taki globalny, sztywny i niezmienny, jak mogłoby to wynikać z pism zwolenników teorii stadiów. Rozwój człowieka charakteryzuje jednak pewna elastyczność, choć nie jest ona bezgra- niczna. W kolejnej części, omawiającej badania podłużne, będziemy mieli okazję przyjrzeć się tym zagadnieniom bardziej szczegółowo. Podłużne badania rozwoju Badania podłużne prowadzone są przez długi czas i dotyczą tych samych osób, poddawanych okresowo jednakowym te- stom. Tym właśnie różnią się one od badań jednorazowych, a także przekrojo- wych, w których porównuje się wystę- powanie danego zjawiska w różnych gru- pach wiekowych. Na przykład w przekro- jowych badaniach agresji zbiera się dane na temat zachowań agresywnych u dzieci, młodzieży i dorosłych i analizuje zmiany w natężeniu i formach agresji w zależności od wieku. W badaniach podłużnych nato- miast te same osoby są badane w różnych momentach życia. Badania przekrojowe pozwalają uchwy- cić zależność między wiekiem a osobo- wością człowieka i są łatwiejsze do pro- wadzenia niż podłużne. Dają one również możliwość znalezienia związków między PODŁUŻNE BADANIA ŻYCIA LUDZKIEGO 183 różnymi zjawiskami, na przykład mię- dzy wychowaniem a rozwojem zachowań agresywnych. Jednak badania te podle- gają dwóm ograniczeniom. Po pierwsze związków przyczynowych trzeba się do- myślać, nie można ich obserwować in statu nascendi. Po drugie różnice między gru- pami wiekowymi mogą wynikać ze zmian obyczajowych, a nie z wieku badanych. Gdybyśmy na przykład badali zaintereso- wanie muzyką rockową u młodzieży oraz dorosłych w różnym wieku okazałoby się prawdopodobnie, że wraz z wiekiem ono słabnie. Może to jednak wynikać z różnicy mód muzycznych w poszczególnych cza- sach. Podobnie na poglądy, postawy i za- chowania przedstawicieli pewnych poko- leń ogromne piętno odcisnęły dramatyczne wydarzenia, takie jak kryzysy gospodarcze i wojny. Odmienne wyniki badań kwe- stionariuszowych mogą być efektem tych właśnie doświadczeń, a nie różnicy wieku (Elder, 1974, 1979; Elder, Caspi, 1988). Badania podłużne natomiast pozwalają na obserwowanie procesów rozwojowych in statu nascendi. Dzięki temu możliwe staje się uchwycenie rozwoju nie tylko poszczególnych elementów, ale również ich wzajemnych relacji. Choć wyniki ba- dań podłużnych muszą być potwierdzone innymi badaniami, to mają one rozliczne zalety. Nie prowadzi się ich jednak zbyt często, z uwagi na rozmaite trudności. Problemem jest zawsze opracowanie na- rzędzi pomiarowych, dzięki którym wyniki byłyby porównywalne dla wszystkich grup wiekowych. Czy na przykład inteligencję, towarzyskość, siłę woli dzieci, młodzieży, ludzi w wieku średnim i podeszłym należy mierzyć tą samą miarą? Poza tym badania podłużne wymagają długotrwałego zaanga- żowania i mocnego zaplecza finansowego. Sponsorzy przez długi czas nie będą znali wyników, a jest to trudna sytuacja w dys- cyplinie, w której ciągle trzeba udowadniać swoją produktywność. Trzeba też mieć pewność, że fundusze będą dostępne przez następnych dziesięć, dwadzieścia, a na- wet trzydzieści lat, a osoby badane nie umrą, będą osiągalne i gotowe uczestni- czyć w badaniach przez cały czas. Z tych właśnie powodów podłużne badania nad ludźmi należą do najtrudniejszych (Błock, 1993; Funder, Parkę, Tomlinson-Keasey, Widaman, 1993). Stałość i zmienność w rozwoju osobowości Omawiając wyniki badań podłużnych in- teresujemy się zwłaszcza zagadnieniem stałości i zmienności osobowości. Nie jest ono proste