... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Synagoga zamknięta przez władze sowieckie około 1965 r. Nie jest znany rok budowy (podobno koniec XIX w), jak również obecne jej przeznaczenie. Jest to budynek nie-wyróżniający się z miejskiej zabudowy, murowany i otynkowany. Wewnątrz dwa pomieszczenia. Fasada główna ozdobiona pilastrami i gzymsem. W końcu XIX w. w Mohylowie mieszkało ponad 12 tys. Żydów, którzy stanowili przeszło połowę mieszkańców miasta. W czasie wojny Mohylów znalazł się w rumuńskiej strefie, chronili się tu Żydzi z Besarabii i Bukowiny. Władze sowieckie zlikwidowały gminę i inne instytucje żydowskie, co spowodowało odpływ Żydów z miasta. Według spisu ludności w 1959 r. mieszkało w Mohylowie 4700 Żydów. Miasto Mohylów Podolski, położone nad Dniestrem, założył na ówczesnym pograniczu z Mołdawią Stefan Potocki. Osiedlali się tu Grecy i Wołosi, przede wszystkim jednak Ormianie. Pierwszy ormiański kościół (dziś nieistniejący) ufundował w 1743 r. Franciszek Salezy Potocki, a pierwszym biskupem ormiańskim został ks. Józef Krzysztofo-wicz. W kościele był cudowny obraz Matki Bożej, w srebrnej sukience, w kształcie herbowej tarczy podtrzymywanej przez dwóch aniołów. W końcu XVIII w. Mohylów liczył 12 tys. mieszkańców. Ozdobą miasta był wzniesiony tuż nad Dniestrem piękny, dwuwieżowy kościół katolicki (pierwotnie ormiański). Za czasów sowieckich został wysadzony w powietrze. Obecnie buduje się nowy kościół. ** Cmentarz komunalny, rozległy, położony w północno--wschodniej części miasta, po lewej stronie drogi do Szarogrodu. Składa się z trzech części: katolickiej, prawosławnej i żydowskiej. Najbardziej zaniedbana jest część katolicka, choć wiele nagrobków jest jeszcze w dobrym stanie. Spoczywają tam m.in.: Rożniatowscy, Żulińscy, Saniutysz-Kuroczyccy, Leszczyc-Dokszyccy, Baranowscy, Gawrońscy, Drohiczyńscy, Ostaszewscy. (JT, ZH) Mołczany rej. Szarogród, okr. winnicki * * Kościół katolicki p.w. św. Wojciecha ufundowany w 1797 r. przez rodzinę Trzecieskich. Świątynię o półkoliście sklepionym prezbiterium wieńczy sygnaturka. W latach 1919-39 władze sowieckie miały w kościele magazyn zboża. W 1942 r. świątynia wróciła do wiernych i od tego czasu jest ona nieprzerwanie czynna jako kościół parafialny. Parafia obejmowała pierwotnie dziesięć wsi, obecnie tylko trzy. Przetrwało prawie w całości wyposażenie wnętrza oraz otaczający świątynię mur. 124 125 Monastyryszcze Murafa (Morachwa) Dwór Trzecieskich (obecnie szkoła), dawniej dwukon-dygnacyjny, później obniżony o jedną kondygnację. Nie wspomina o tym dworze R. Aftanazy. Mołczany należały kolejno do Zamoyskich, Koniecpol-skich i Lubomirskich, na przełomie XVIII i XIX w. do Trzecieskich, zaś po upadku ich fortuny wieś podzielono między Wyszomirskich i Sokulskich, później Jezierskich i Potockich. Jest to jedna z nielicznych miejscowości na środkowej Ukrainie, gdzie przetrwał ** dawny cmentarz z polskimi napisami na nagrobkach. Są tam groby okolicznych rodów szlacheckich: Białkowskich. Świrskich, Gumkowskich, Lewickich, Wolskich, Hryniewskich i Siemaszków. (ZH) Monastyryszcze (MoHacrapHme) stolica rejonu, okr. czerkaski * Kościół parafialny p.w. św. Dionizego, klasycystyczny, wzniesiony w połowie XIX w. przez rodzinę Podoskich. Fasada główna dekorowana pilastrami, wejście ujęte w wysoki, dwukolumnowy portyk. Za czasów sowieckich został gruntownie przebudowany na dom kultury, wewnątrz zachowały się — tylko częściowo — dawne dekoracje sklepień- t i Monastyryszcze. Dawny kościół parafialny Obronne miasteczko Monastyryszcze w 1635 r. było własnością księcia Janusza Wiśniowieckiego. W 1648 r. zostało zdobyte przez Kozaków, których załoga, dowodzona przez atamana Bohuna, wytrzymała w 1652 r. oblężenie wojsk polskich pod komendą Stefana Czarnieckiego. Na 126 początku XIX w. Monastyryszcze kupił Jerzy Podoski, szambelan królewski, który wzniósł pałac i basztę na pamiątkę walk Stefana Czarnieckiego. Później Podoscy wybudowali jeszcze dwa dwory. Nie został z tego nawet kamień na kamieniu — wszystko doszczętnie zniszczyli bolszewicy zimą 1917-1918. (ZH) Murafa. Budynek dawnego klasztoru dominikanów Murafa (Morachwa) (Mypatna) rej. Szarogród, okr. winnicki ** Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, dawniej oo. dominikanów, ufundowany w 1624 r. przez Jadwigę Bełżecką. Dwuwieżowa świątynia jest budowlą barokową. Smukłe wieże są kwadratowe. Wewnątrz kościół podzielony jest ośmioma filarami na dwie nawy. Zachował się oryginalny barokowy wystrój, m.in. pilastry, malowidła ścienne i rzeźbiona ambona. W ołtarzu głównym wisi łaskami słynący obraz Matki Boskiej Murafskiej z XVII (lub XVIII) wieku. Witraże wykonano w 1895 r. w Warszawie. Sklepienie pokrywa polichromia. Na archiwolcie nawy głównej widnieją herby: Pilawa Potockich i Syrokomla Grocholskich. Na jednym z filarów znajduje się epitafium dobrodzieja klasztoru Joachima Potockiego, który przyczynił się do rozbudowy kościoła i kazał się pochować pod jego progiem. Są też epitafia innych rodów szlacheckich. Przed kościołem znajduje się tzw. bratska mogiła (pod wysokim drzewem) kryjąca prochy obrońców osady przed Tatarami. 127 I Napadówka Niemirów Za kościołem stał do niedawna klasycystyczny pałac Joachima Potockiego z XVIII w. (znany z rysunku Napoleona Ordy), rozebrany ledwie kilka lat temu. Równie bezmyślnie, jak barbarzyńsko zniszczony został zabytkowy, oryginalny zajazd pocztowy z XVIII w. Z dawnych murów obronnych, otaczających kościół, ocalały tylko dwie baszty, pięcio- i sześcioboczna, oraz fragment murów. Na dziedzińcu stoi odrestaurowany budynek klasztoru dominikanów (skasowanego przez carat w 1850 r.), obecnie służący jako plebania. * Cmentarz katolicki rozciągający się wokół kaplicy, z inskrypcjami wyłącznie polskimi. Nagrobki Wolańskich, Kozickich, Wrzeszczów, Suchowieckich oraz proboszczów murafskich