... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Sposób przekazywania książki rękopiśmiennej, odmienny od dzi- siejszego stosunek do literackiej własności, pomyłki i fałszerstwa spowodowały, że częstokroć dawnym pisarzom „podrzucano" obce, sfałszowane dzieła, że teksty ulegały przypadkowym lub umyślnym okaleczeniom, bywały skracane albo ,,uzupełniane". Chronologia lite- ratury i jej twórców jest bardzo często ogromnie zawikłana, nieraz niepewna i tylko hipotetyczna. Sami Grecy stworzyli naukę filologii dopiero w III wieku przed Chr. po przeszło pól tysiącu lat istnienia piśmiennictwa. Ta najstarsza z nauk, rozwijając się przez przeszło dwa tysiące lat, osiągnęła - wciąż doskonaląc metody - wyniki imponujące, ale czasem tylko o wysokim stopniu prawdopodobień- stwa, bardzo rzadko całkowicie pewne w sprawach takich, jak datowa- 14 nie, zupełna wiarygodność przekazanego tekstu, wzajemny stosunek bliskich chronologicznie dzieł. Zadawano nawet serio pytanie, czy możliwe jest napisanie dziejów literatury greckiej, czy wątła i przypadkowa baza materiałów na to wystarczy. Stwierdźmy od razu, że taki pesymizm nie jest jednak uzasadniony, a jakość artystyczna większości dzieł zachowanych, ich znaczenie dla rozwoju literatury nie tylko greckiej, ale i światowej, jest takiej wagi, że bez dziejów literatury greckiej nie moglibyśmy się kusić o dzieje piśmiennictwa powszechnego. Odzyskiwane w czasach najnow- szych dzięki odkryciom papirusowym, zagubione przed wiekami, teksty w ogromnej większości potwierdzają sądy nauki oparte na tradycji starożytnej i późniejszych badaniach, nie zmieniają zasadniczo wiekami zdobywanego obrazu, najwyżej go modyfikują. W każdym jednak razie pamiętać trzeba, że pełny obraz literatury greckiej dają i dzieła za- chowane w całości, i niezwykle liczne fragmenty (na nich na przykład opiera się głównie nasza znajomość liryki, a tylko na fragmentach tekstów to, co wiemy o całym okresie rozwoju komedii zwanej średnio- attycką), i wreszcie zachowane świadectwa o dziełach przepadłych. W niniejszym krótkim zarysie nie będziemy mogli bliżej zająć się dwiema ostatnimi kategoriami: urywkami i przekazami, trzeba jednak pamiętać o ich istnieniu, bo służą one jako dopełnienie naszej wiedzy o literaturze antycznej, jak z kolei ta wiedza pozwala nam je inter- pretować. Nie możemy równej uwagi poświęcić wszystkim okresom oraz wszystkim ważniejszym twórcom i dziełom piśmiennictwa grec- kiego, wysuwamy więc na plan pierwszy to, co weszło na trwałe do literatury światowej, lub co stanowi istotny punkt wyjścia dalszych etapów literatury. Nie wszystkie epoki dawnego piśmiennictwa grec- kiego dały tu plon równie obfity. We wspomnianym już okresie trwania literatury starożytnej Grecji - od w. IX przed Chr. do VI wieku po Chr. - możemy wyróżnić pewne charakterystyczne epoki literackie. Istnieje wiele różnych perio- dyzacji, wszystkie są jednak w pewnym sensie umowne. U podstaw ich wszystkich leżą cechy stałe, wynikające z obrazu świata i człowie- ka, jaki daje literatura, z uprawianych najchętniej w danej epoce gatunków, z postaw twórców. Dla wygody zastosujemy uproszczenie polegające na datowaniu epok okrągłymi wiekami. Tak podzielona literatura dawnej Grecji obejmowałaby następują- ce okresy: 15 1) ok. 900-ok. 500 (wieki (IX-VI) okres archaiczny-z prze- wagą poezji epickiej i lirycznej, twórców o ledwie zarysowującej się indywidualności, często tylko wyrazicieli poglądów zbiorowości; 2) ok. 500-ok. 300 (wieki V-IV) okres klasyczny -z przewa- gą poezji dramatycznej, rozwojem prozy literackiej i naukowej (filozo- fii, historiografii, wymowy), rozwoju indywidualności pisarzy; 3) ok. 300-ok. l (wieki III-I) okres hellenistyczny z prze- wagą eksperymentu literackiego w poezji i zretoryzowania prozy, nasyceniem literatury uczonością i erudycją, ale też i narodzinami literatury popularnej dla szerokich kręgów odbiorców, wytworzeniem typu zawodowego literata-uczonego; 4) ok. 1-ok. 200 (wieki I-II) okres rzymski z przewagą wtór- nej, naśladowanej, ale wysoce artystycznej prozy, nawracaniem do przeszłości, a równocześnie wystąpieniem nowej, popularnej, szeroko adresowanej, moralnej literatury chrześcijańskiej; 5) ok. 200-ok. 500 (wieki III-V) okres chrześcijański -ze schyłkiem literatury pogańskiej i jej ostatnimi osiągnięciami poetyc- kimi w wielkich i małych formach (epopeja i epigram), rozwojem literatury popularnej (romans), rozwojem artystycznym i filozoficz- nym literatury chrześcijańskiej przygotowującej już bizantyńską, a obok tego bogatą literaturą pastiszu, erudycyjnymi ekscerptami, zakamarkową uczonością. Tych pięć okresów możemy skupić jeszcze w trzy epoki niejako wedle zasięgu: archaiczny i klasyczny są dla nas epoką helleńską, hellenistyczny - hellenistyczną, zaś rzymski i chrześcijański - powszechną literatury starogreckiej. Najwięcej do dziejów literatury światowej wniosły dwa pierwsze okresy, im też poświęcimy w naszym zarysie najwięcej uwagi, pobież- nie] skreślimy charakterystyki dalszych. Przypadająca na pierwsze wieki nowej ery istotna przemiana, powstanie i rozwój greckiej literatury chrześcijańskiej nawiązuje wyraź- nie także do spadku po antyku pogańskim, jest jednakże zjawiskiem odmiennym, którego omówienie wymaga specjalnego ujęcia i innych jeszcze nawiązań (np. do starożytnej literatury żydowskiej). II Okres archaiczny l