... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Po prelekcji na tematy poruszane w tej ksi��ce, zabra� g�os pewien ucze� i zapyta�, jak w�a�ciwie wyja�ni� szybko�� zmian w Polsce. W XVI stuleciu s�yn�li�my z tolerancji, w XVII wygnano od nas arian. Kilkadziesi�t lat zaledwie, a przemiana na gorsze wr�cz olbrzymia. Sk�d si� to wzi�o? Jaka moc przeobrazi�a Polak�w? M�ody cz�owiek dowi�d� swej inteligencji. Spostrzeg� zjawisko, kt�re jako� uchodzi uwadze og�u. Osza�amiaj�ce tempo tego rozdzia�u historii. Gdy tracono w Wilnie nieszcz�snego de Franco, pe�no by�o ludzi doskonale pami�taj�cych spraw� cz�owieka, kt�ry zbiegiem okoliczno�ci nazywa� si� troch� podobnie - Chrystian Francken. By� to Niemiec o burzliwej przesz�o�ci, eks_jezuita i profesor uniwersytetu. Kiedy zjawi� si� w Polsce, kt�rej tolerancj� rozs�awia� drukiem, zaszed� ju� tak daleko w radykalizmie, �e nawet nasi arianie nie podzielali jego zapatrywa�. Francken by� nonadorantyst�, sprzeciwia� si� oddawaniu czci boskiej Chrystusowi. W roku 1584 og�osi� na ten temat rozpraw� i sprowokowa� gwa�town� polemik�. Szczeg�lnie sro�y� si� Jakub G�rski, profesor akademii. W jego wyst�pieniu nie zabrak�o wo�ania o "miecz �wiecki". Francken ukry� si� i uszed� z Polski. Do wi�zienia dosta� si� drukarz Aleksy Rodecki. Nie na d�ugo zreszt�. Kr�l Stefan I by� katolikiem z przekonania, nie tylko z metryki, ale Rodeckiego kaza� wypu�ci�. Zdaniem Stanis�awa Szczotki - "Zaginione dzie�o Franckena stanowi�o jeden z naj�mielszych druk�w religijnych wieku XVI, jego za� autor posiada� najbardziej kra�cowe przekonania religijne w reformacyjnym okresie". Og�oszono je w Polsce, w Krakowie, i nikt za to g�ow� nie zap�aci�. Francken osiedli� si� p�niej w Czechach czy te� w Siedmiogrodzie i nie pr�bowa� nawet popisywa� si� tam radykalizmem pogl�d�w. Rzeczpospolita i kr�l Stefan I zdobyli wielki tytu� do chwa�y. Koniecznie trzeba doda�, �e �ask� dla drukarza wyjedna� Stanis�aw Taszycki. Dwadzie�cia siedem lat zaledwie dzieli sprawy Franckena i Francusa de Franco. Zmierzch Z�otego Wieku by� szybki. S�abo zdajemy sobie spraw� z rozmiar�w i charakteru natarcia, kt�re jedni zowi� kontrreformacj�, inni reakcj� katolick�. Nie ca�kiem pojmujemy, �e ona dopiero zabarwi�a nasze dzieje w spos�b poprzednio ca�kiem nie znany. Tradycje przewagi obskurantyzmu s� u nas p�ytkie. G��biej ni� w XVII stulecie nie si�gaj�. Jeden z komentator�w francuskich powiedzia� niedawno temu, �e II Sob�r Watyka�ski zamkn�� i zako�czy� czterysta lat trwaj�cy okres kontrreformacji. Podkre�lam t� okoliczno��, poniewa� zale�y mi na spokojnej atmosferze rozmowy o dra�liwych kwestiach. Inaczej nieco ni� dawniej pisz� dzi� powa�ni autorzy katoliccy o winie oraz odpowiedzialno�ci za schizm� i reformacj�. Nie przeczy si� ju�, �e dobra wola mog�a wyst�powa� i po stronie odszczepie�c�w, a grzechy obarcza� tak�e i prawowiernych. Je�li tak jest, je�eli okres kontrreformacji zosta� bezpowrotnie zamkni�ty, to m�j zdecydowanie ujemny s�d o niej nie mo�e obrazi� niczyich uczu�. Polemiki si� spodziewam, ale to zupe�nie inne zagadnienie. Bywa, �e wielcy tego pado�u powiedz�: "pomylili�my si�"
