... masz przeżywać życie, a nie je opisywać.
Skutki tego przyciągania uderzają wszędzie w oczy; lecz co się tyczy jego przyczyn, to w większości przypadków są nieznane, i trzeba je sprowadzić do pierwotnych i podstawowych własności natury ludzkiej, których nie usiłuję wyjaśniać. Nic nie jest więcej potrzebne prawdziwemu filozofowi niż to, żeby powściągał nie umiarkowane pragnienie by szukać przyczyn; i żeby, oparłszy jakąś tezę na dostatecznej ilości eksperymentów, tym się zadowalał tam, gdzie widzi, że dalsze badanie poprowadziłoby go do niejasnych i niepewnych spekulacji. W takim przypadku lepiej będzie, jeśli zajmie się badaniem skutków swej zasady niż jej przyczyn. Pośród skutków tego powiązania lub kojarzenia idei najbardziej godne uwagi są te idee złożone, które są wspól- nym przedmiotem naszych myśli i naszego rozumowania i które, ogólnie biorąc, powstają dzięki pewnej zasadzie powiązania naszych idei prostych. Te idee złożone można podzielić na stosunki, modi i substancje. Pokrótce zbadamy kolejno każdy z tych rodzajów idej i uzupełnimy to pewnymi rozważaniami, dotyczącymi naszych idei ogólnych 1 szczegółowych, nim porzucimy temat obecny, który można uważać za elementy tej filozofii. O stosunkach , 1,5 l, 1,5 O ideach 28 Rozdział V O stosunkach Terminu «stosunek» używamy zazwyczaj w dwóch znaczeniach, wyraźnie różnych od siebie. Używamy tego terminu z jednej strony dla oznaczenia własności, dzięki której dwie idee są związane ze sobą w wyobraźni i dzięki której jedna z natury rzeczy wprowadza drugą w sposób, który już wyjaśniliśmy powyżej. Po drugie zaś używamy tego terminu, oznaczając pewną szczególną okoliczność, przy której możemy uważać za właściwe porównać dwie idee nawet tam, gdzie one są dowolnie związane przez wyobraźnię. W potocznej mowie używamy wyrazu „stosunek" zawsze w pierwszym znaczeniu i tylko w filozofii rozszerzamy to znaczenie tak, iż ono obejmuje wszelki szczególny przedmiot porównania bez wiążącej zasady. Tak na przykład odległość uważają filozofowie za prawdziwy stosunek, ponieważ ideę odległości zdobywamy porównując rzeczy. Lecz potocznie mówimy, że nic nie może być bardziej odległe od siebie niż takie a takie rzeczy albo że nic nie może mniej być związane stosunkiem niż te rzeczy, jak gdyby odległość i stosunek były ze sobą niezgodne. Można, być może, uważać, że jest zadaniem niewykonalnym wyliczyć wszystkie te własności, które dają podstawę do porównywania rzeczy i dzięki którym powstają idee stosunku w znaczeniu filozoficznym. Jeśli jednak pilnie je rozważymy, to znajdziemy, że można je objąć bez trudności w siedem ogólnych rodzajów, które można rozważać jako źródła wszelkich stosunków filozoficznych. i. Pierwszy, to podobieństwo. Jest to stosunek, bez którego nie może istnieć żaden stosunek w znaczeniu fikn zoficznym: można bowiem porównywać ze sobą tylko rzeczy, które w pewnym stopniu są do siebie podobne. Lecz jakkolwiek podobieństwo jest niezbędne, by zachodził jakikolwiek stosunek w znaczeniu filozoficznym, to stąd nie wynika, iżby ono zawsze tworzyło powiązanie lub kojarzenie idej. Gdy jakaś własność staje się bardzo ogólna i jest wspólna wielkiej ilości jednostek, to nie zwraca ona umysłu wprost ku jednej z tych jednostek; dając umysłowi od razu zbyt wielki zasięg wyboru, nie pozwala przez to wyobraźni zatrzymać się na jakiejś jednej rzeczy. 2. Tożsamość można uważać za drugi rodzaj stosunku. Ten stosunek rozważam tutaj jako taki, który w najściślejszym swoim znaczeniu zachodzić może tylko między rzeczami stałymi i niezmiennymi; nie badam tutaj natury i podstawy tożsamości osobowej, o czym będzie mowa później. Ze wszystkich stosunków najbardziej powszechny jest stosunek tożsamości, wspólny wszystkim bytom, których istnienie ma jakąś rozciągłość czasową. 3. Po tożsamości najbardziej powszechny i pojemny jest stosunek czasu i sttsunck przestrzeni, które są źródłem nieskończonej ilości takich porównań, jakie znajdują wyraz w terminach odległy, przyległy, poniżej, powyżej, przed, po i temu podobne. 4. Te przedmioty, które mogą mieć wielkość i do których stosuje się liczba, można porównywać pod tym szczególnym względem; i to jest jeszcze jednym bardzo płodnym źródłem stosunków. 5. Gdy dwie rzeczy posiadają tę samą jakość wspólną, wówczas stopnie, w jakich ją posiadają, tworzą piąty rodzaj stosunku. Tak z dwóch rzeczy, które są ciężkie, jedna może mieć wagę większą lub mniejszą niż druga. Dwie barwy tego samego rodzaju mogą mieć różne odcienie i pod tym względem dopuszczać porównanie. O ideach O modi t substancjach t, 1,6 I, I,; 6. Stosunek przeciwieństwa można na pierwszy rzut oka uważać za wyjątek od tego prawidła, że żaden stosunek żadnego rodzaju nie może zachodzić, gdy nie ma pewnego stopnia podobieństwa